[ Mocht u in tijdnood zijn, leze alleen de Epiloog!]
Geachte Redactie
Nadat ik u in mijn vorige mail op 7 maart jongstleden een welgemeend
compliment gemaakt had [1], hebt u mij nu weer buitengewoon
teleurgesteld!
In uw berichtgeving dd 15 april ””Timmermans: protesteer niet op 4 mei”-Zie uw tekst onder P/S-refereert u aan een in Vrij Nederland gedane
oproep van GroenLinks-PvdA leider Timmermans om niet
te demonstreren op 4 mei, Dodenherdenking.
Daarover merkt hij op:
”Op 4 mei herdenken we de doden en dat doen we in stilte, bewaar je protesten voor een ander moment.” [2]
Dit hebt u ook genoemd in uw Teletekstbericht.
Nu is het uiteraard niet aan Timmermans te bepalen waar
en wanneer demonstranten protesteren -dat bepalen zij zelf, demonstratierecht heeft niets te maken met herdenkingsdagen-
en is er wel het een en ander op te merken over zijn essay in Vrij Nederland, dat naar mijn mening een mengeling is
van geraaskal [3] en zinnig commentaar [4], maar daarop ga ik verder niet in, want daarvoor moet ik -zo ik wil, mijn tijd is beperkt en kostbaar-bij
Timmermans zijn.
U, Redactie, moet ik hebben, in verband met uw
valse aantijgingen en daardoor onbetrouwbare berichtgeving.
”VERSTORING” OPENING HOLOCAUSTMUSEUM
OPENING NIET VERSTOORD/NIET ”ANTISEMITISCH”
Nadat u in uw Teletekstbericht de Oproep van Timmermans
hebt genoemd en de door hem gedane waarschuwing
tegen opkomend antisemitisme, schrijft u in het laatste deel van uw berichtgeving het volgende:
”Vorige maand werd de opening van het Holocaustmuseum
verstoord.
Volgens verschillende getuigen werden er door diverse demonstranten
antisemitische leuzen gebruikt”
ZIE ONDER P/S
Door deze laatste alinea toe te voegen na de Oproep van Timmermans suggereert u, dat de gehouden demonstraties bij de opening van het Holocaustmuseum een antisemitisch karakter zouden hebben.
PERINENTE ONZIN
Hierop kom ik zo terug
Bovendien heb ik grote bezwaren tegen de door u onterecht genoemde
suggestie, dat de opening van het Holocaustmuseum zou zijn verstoord.
ONJUIST!
De gehouden demonstraties hadden met het Holocaustmuseum als
zodanig niets te maken, maar waren gericht tegen de aanwezigheid van
de Israelische president Herzog! [5]
Reden van deze protesten?
Niet alleen is Herzog als president [dus Staatshoofd] moreel [het presidentschap is in Israel een ceremoniele functie] medeverantwoordelijk voor Israel’s oorlogsmisdaden in Gaza [6], hij heeft bovendien verklaard, geen onderscheid
te willen maken tussen strijders in Gaza [combatanten] en Gazaanse burgers
[non-combatanten] [7], een must volgens het Internationaal Humanitair
Oorlogsrecht [8]
Ook het door u genoemde zogenaamde ”anti-semitische” karakter van deze demonstraties is baarlijke en gevaarlijke nonsens!
Hebt u enig idee wie deze demonstraties hielden?
De Joodse organisatie Erev Rav en ook Amnesty International [9]
Daaraan al kunt u zien hoe belachelijk die antisemitisme-beschuldigingen zijn!
En wat betreft die door u genoemde ”antisemitische leuzen” die [uw woorden]
”volgens verschillende getuigen” [niet nader door u toegelicht] zouden
zijn geroepen:
De burgemeester van Amsterdam. mevrouw Halsema heeft in een
brief aan de Gemeenteraad meegedeeld, dat er bij de opening
van het Holocaustmuseum ”geen strafbare uitingen” zijn geconstateerd [10]
Dat lijkt mij dus duidelijke taal.
EPILOOG:
Dat u melding maakt van de Timmermans oproep om niet te
protesteren op Herdenkingsdag 4 mei, is op zich prima,
Wat men er ook van vindt [en ondergetekende vindt wel een en
ander van zijn Vrij Nederlanf essay, zie de noten 3 en 4], doet er
verder niet toe.
Timmermans gaat over zijn eigen woorden en heeft recht op zijn opinie.
Punt.
Maar dat u, Redactie,een link legt tussen de Timmermans opmerking over het oplaaiende
antisemitisme en de ”verstoring” van de opening van het Holocaustmuseum, die geen verstoring was [maar een protest tegen
de aanwezigheid van de Israelische president Herzorg] en de foute indruk wekt van het roepen van antisemitische leuzen met de vage vermelding
”verschillende getuigen”, terwijl van burgemeesterswege
was geconstateerd dat er bij de opening
van het Holocaustmuseum ”geen strafbare uitingen” hadden plaatsgevonden [11], is een van de kwalijkste voorbeelden van journalistieke stemmingmakerij,
waarvoor u zich mag schamen.
Zorg ervoor, dat ik u daarop in de toekomst niet weer betrap!
Vriendelijke groeten
Astrid Essed
Amsterdam
NOTEN
VOOR UW GEMAK ZIJN DE NOTEN IN LINKS ONDERGEBRACHT
op om niet te demonstreren tijdens de dodenherdenkingen op 4 mei.
”Op 4 mei herdenken we in stilte, bewaar je protesten voor een
ander moment”, schrijft hij in Vrij Nederland.
Hij beschrijft de groei van antisemitisme en wil dat er maatregelen
tegen genomen worden.
”Waar antisemitisme toeneemt, neemt de haat jegens de ander toe.
En waar haat toeneemt, is geen enkele minderheid veilig”, schrijft hij.
Vorige maand werd de opening van het Holocaustmuseum
verstoord.
Volgens verschillende getuigen werden er door diverse demonstranten
antisemitische leuzen gebruikt
EINDE TELETEKSTBEROCHT
ORIGINEEL BERICHT
NOS TELETEKST
TIMMERMANS: PROTESTEER NIET OP 4 MEI
https://nos.nl/teletekst/111
Timmermans:protesteer niet op 4 mei
GroenLinks-PvdA-leider Timmermans
roept mensen op om niet te demonstreren
tijdens de dodenherdenkingen op 4 mei.
"Op 4 mei herdenken we in stilte,bewaar
je protesten voor een ander moment",
schrijft hij in Vrij Nederland.Hij
beschrijft de groei van antisemitisme
en wil dat er maatregelen tegen worden
genomen."Waar antisemitisme toeneemt,
neemt de haat jegens de ander toe.En
waar de haat toeneemt is geen enkele
minderheid veilig",schrijft hij.
Vorige maand werd de opening van het
Holocaustmuseum in Amsterdam verstoord.
Volgens verschillende getuigen werden
er door diverse demonstranten ook
antisemitische leuzen gebruikt.
nieuws binnenland buitenland sport
Reacties uitgeschakeld voor Mail Astrid Essed aan NOS Teletekst/”Uw berichtgeving dd 15 april 2024/Timmermans: protesteer niet op 4 mei
”Onder andere de Joodse organisatie Erev Rav doet mee aan de demonstraties. “Van de geschiedenis moeten wij leren”, zei oprichter Yuval Gal eerder tegen AT5. “Als wij ‘nooit meer’ zeggen, dan bedoelen wij echt ‘nooit meer’. Maar het gebeurt nu, in Gaza.” Erev Rav was eerder betrokken bij sit-ins voor de Palestijnse slachtoffers in Gaza.”
…..
…..
”Ook op de Weesperstraat en bij museum Nemo stonden demonstranten van Amnesty International met borden. “We staan hier om president Herzog als hij hier aankomt te wijzen op het feit dat hij verantwoording moet afleggen voor wat er in Gaza gebeurt”, zei een woordvoerder. “Het is heel cru dat hij nu juist in deze tijd dit museum opent. Daarom willen we hem deze boodschap meegeven.”
De protestacties tegen de aanwezigheid van de Israëlische president Herzog bij de opening van het Nationaal Holocaustmuseum zijn voorbij. Op het Waterlooplein waren naar schatting aanvankelijk 2000 demonstranten aanwezig. Na de oproep van de mobiele eenheid om te vertrekken, liep het plein leeg.
In de loop van de dag zijn dertien mensen aangehouden, maakte de politie aan het begin van de avond bekend. De arrestaties waren voor verstoring van de openbare orde en vernieling, zoals het gooien van stenen en het vernielen van een politiebus. Alle verdachten zitten nog vast.
De actievoerders hadden Palestijnse vlaggen bij zich en droegen borden met teksten als “Amsterdam is saying no to genocide”. Ze zijn na de oproep van de ME in de richting van theater Carré gelopen.
Koning Willem-Alexander hield tijdens het openingsprogramma in de Portugese Synagoge een toespraak. De demonstranten op het nabijgelegen plein waren toen te horen. De koning verplaatste zich vervolgens naar het museum, waar het gebouw officieel opende nadat hij met boegeroep was onthaald.
Buiten het museum waren verschillende demonstratievakken ingericht; in het ene deel waren Israëlische vlaggen te zien, in het deel ernaast Palestijnse vlaggen.
De ME had zich tijdens de opening van het museum al tussen het Waterlooplein en de Portugese Synagoge opgesteld, om te voorkomen dat demonstranten naar de synagoge zouden trekken. De politie meldt een vrouw te hebben gearresteerd in de buurt van het museum. Ze is aangehouden voor het plakken van stickers.
‘Nooit meer’
Onder andere de Joodse organisatie Erev Rav doet mee aan de demonstraties. “Van de geschiedenis moeten wij leren”, zei oprichter Yuval Gal eerder tegen AT5. “Als wij ‘nooit meer’ zeggen, dan bedoelen wij echt ‘nooit meer’. Maar het gebeurt nu, in Gaza.” Erev Rav was eerder betrokken bij sit-ins voor de Palestijnse slachtoffers in Gaza.
Actievoerders van Amnesty International stonden vanochtend met borden op verschillende plekken in de buurt van het Nationaal Holocaustmuseum. De teksten waren gericht aan Herzog, die mogelijk via die route van de Portugese Synagoge naar het museum zou reizen. Vlak bij het museum werd een bord op een paal geplakt, met daarop de tekst ‘Detour, To International Criminal Court’, met een pijl die een andere kant op wijst.
Ook op de Weesperstraat en bij museum Nemo stonden demonstranten van Amnesty International met borden. “We staan hier om president Herzog als hij hier aankomt te wijzen op het feit dat hij verantwoording moet afleggen voor wat er in Gaza gebeurt”, zei een woordvoerder. “Het is heel cru dat hij nu juist in deze tijd dit museum opent. Daarom willen we hem deze boodschap meegeven.”
Omstreden
Tegenstanders noemen de aanwezigheid van Herzog onacceptabel en ongewenst. Zij hekelen uitspraken van de Israëlische president over de oorlog tegen Hamas. Zo zei hij kort na de Israëlische inval in Gaza, als reactie op de Hamas-aanvallen van 7 oktober, geen onderscheid te maken tussen burgers en Hamas-strijders in Gaza. Die uitspraak werd opgenomen in een aanklacht van Zuid-Afrika tegen Israël voor het Internationaal Gerechtshof (ICJ) in Den Haag.
Een woordvoerder van het Holocaustmuseum liet deze week weten dat Herzog afgelopen zomer al is uitgenodigd. Volgens hem is na 7 oktober niet overwogen om die uitnodiging in te trekken.
Emile Schrijver, directeur van het Joods Cultureel Kwartier waar het museum toe behoort, heeft begrip voor de kritiek. “Tegelijkertijd wil ik niet al die mensen uitsluiten over wie dit museum gaat. Dit museum gaat over de moord op Nederlandse Joden.”
Schrijver wijst erop dat Herzog als president symbool staat voor de duizenden Nederlandse Joden die na de oorlog naar Israël zijn gegaan omdat ze in Nederland geen toekomst meer zagen. “Er wonen nog 800 overlevenden van de Holocaust in Israël en we willen dat die mensen zich gerepresenteerd weten”, zegt de directeur.
Tijdens de opening van het Nationaal Holocaustmuseum zondag zijn “geen strafbare uitingen geconstateerd”, schrijft burgemeester Femke Halsema in een brief aan de Amsterdamse gemeenteraad. “De afgelopen dagen is gesteld dat er bijvoorbeeld ‘Juden raus’ en kankerjoden is geroepen”, schrijft Halsema. “Dat is op de dag zelf, en ook achteraf nog niet geconstateerd.”
De burgemeester roept mensen op die getuige of slachtoffer zijn geweest van antisemitische en andere strafbare uitingen zich te melden. “Het Openbaar Ministerie spant zich in om ook achteraf beschikbaar gestelde beelden te beoordelen op strafbaarheid. Ook als iemand nog aangifte doet, zal het Openbaar Ministerie die aangifte vanzelfsprekend met voorrang beoordelen”, schrijft ze.
Protest
De opening van het museum ging gepaard met protesten die waren gericht tegen de aanwezigheid van de Israëlische president Isaac Herzog. De protesten waren binnen te horen tijdens de openingsplechtigheid, maar overstemden volgens Halsema de sprekers niet. Ook waren de leuzen die geroepen werden niet verstaanbaar. Halsema noemt ze wel “kwetsend en onbeschoft” en schrijft dat ze door aanwezigen als intimiderend zijn ervaren.
“Tijdens de opening kwamen gruwelijke herinneringen en hedendaags verdriet samen. Dat schuurde en deed pijn maar het hoort ook onvermijdelijk bij een vrije democratie”, aldus Halsema.
Debat in raad
Halsema bespreekt op 21 maart de gebeurtenissen rond de opening met de gemeenteraad. De Amsterdamse VVD had een debat aangevraagd over de volgens de partij “intimiderende en pijnlijke” protesten “op zeer korte afstand”. Fractievoorzitter Daan Wijnants zei dat bezoekers werden geconfronteerd met antisemitische leuzen. EINDE
Onder pro-Palestijnse activisten is grote beroering ontstaan over de aanwezigheid van de Israëlische president Yitzhak Herzog bij de opening van het Nationaal Holocaustmuseum in Amsterdam. De Joodse organisatie Erev Rav roept op tot protest tegen zijn komst.
Bij het Nationale Holocaustmuseum zijn ze er nogal ontspannen over. Bij de opening zondag zit binnen de president van Israël, Yitzhak Herzog, terwijl buiten op straat tegen zijn komst wordt gedemonstreerd. ,,Wij hebben de vrijheid van meningsuiting hoog in het vaandel”, zegt een woordvoerder van het museum. ,,Wij zeggen alleen: houd het waardig. Houd er rekening mee dat er ook Holocaustoverlevenden aanwezig zijn.”
Herzog, in 1960 in Tel Aviv geboren, is sinds 2021 president van Israël, een grotendeels ceremoniële functie naast de premier van het land, momenteel de rechtse havik Benjamin Netanyahu. Hij is de zoon van voormalig generaal Chaim Herzog, tussen 1983 en 1993 ook president van Israël. In 2013 werd hij voorzitter van de linkse Arbeiderspartij, twee jaar later verloor hij de verkiezingen van Netanyahu.
Op confrontaties is hij zeker niet uit, zegt Yuval Gal van Erev Rav, een Joodse, antizionistische organisatie die zich keert tegen de oorlog die Israël momenteel voert in Gaza. Wel wil hij een tegengeluid laten horen op het Waterlooplein, om de hoek van het museum, waar op een podium Joodse en Palestijnse demonstranten hun verhaal zullen houden. De gemeente Amsterdam ziet geen redenen om een dergelijk protest tegen te houden.
Propaganda voor genocide’
Waar zit de pijn? Lange tijd was juist Herzog het toonbeeld van gematigdheid in Israël, net als zijn vader die zich als president uitsprak tegen Joodse extremisten en in 1984 weigerde de ultranationalist Meir Kahane te ontmoeten. Tegenwoordig spreekt Herzog zonder omhaal over een oorlog ‘die bedoeld is om de westerse beschaving te redden’.
,,Hij maakt propaganda voor het plegen van genocide”, zegt Gal. In oktober vorig jaar, vijf dagen nadat Hamas Israël was gevallen, zei hij op een internationale persconferentie dat hij geen onderscheid wenste te maken tussen strijders en burgers in Gaza. Die laatsten zouden net zo goed schuldig zijn aan het bloedbad dat Hamas in Israël aanrichtte. ,,Een hele natie is hier verantwoordelijk voor. De retoriek over burgers die zich nergens van bewust zijn is niet waar. We zullen vechten totdat we hun ruggengraat breken.”
‘Een klap in het gezicht’
In een verklaring stelt Erev Rav dat ‘de ontvangst van Herzog door de koning een klap is in het gezicht van de Palestijnen die machteloos moeten toezien hoe Israël hun geliefden vermoordt en hun land verwoest en van de talloze Nederlanders die daar ’s nachts wakker van liggen’. Dat Herzog nu aanwezig is bij de opening van een Holocaustmuseum, maakt het volgens Gal extra pijnlijk. ,,De uitspraak ‘nooit meer’ is niet zomaar een uitspraak. Wij beschouwen het als onze religieuze plicht om het nooit meer waar te maken. Ik vind het Holocaustmuseum superbelangrijk, maar op deze manier vraag ik mij af: waarom zo’n museum openen als die wordt gebruikt voor het normaliseren van genocide?”
Het Nationaal Holocaustmuseum laat weten Herzog al in juli te hebben uitgenodigd om de opening bij te wonen, ver voordat de oorlog in Israël en Gaza uitbrak. Hij ‘vertegenwoordigt het thuisland van de vele Nederlandse Holocaustoverlevenden die naar Israël emigreerden om daar een nieuwe toekomst op te bouwen,’ schrijft het museum in een verklaring. ‘Het is wrang dat we tijdens de oorlog in Israël en Gaza het Nationaal Holocaustmuseum openen, maar wij verwachten een waardige ceremonie die recht zal doen aan het grote nationale en internationale belang van ons museum.
Verder wil het museum niet ingaan op de komst van Herzog. ,,Dan zouden we snel terechtkomen in een politieke discussie, en wij zijn geen politiek museum.”
”,,Hij maakt propaganda voor het plegen van genocide”, zegt Gal. In oktober vorig jaar, vijf dagen nadat Hamas Israël was gevallen, zei hij op een internationale persconferentie dat hij geen onderscheid wenste te maken tussen strijders en burgers in Gaza. Die laatsten zouden net zo goed schuldig zijn aan het bloedbad dat Hamas in Israël aanrichtte. ,,Een hele natie is hier verantwoordelijk voor. De retoriek over burgers die zich nergens van bewust zijn is niet waar. We zullen vechten totdat we hun ruggengraat breken.””
AD
PROTEST TEGEN KOMST PRESIDENT HERZOG NAAR OPENING
HOLOCAUSTMUSEUM: ”HERZOG MAAKT PRPOPAGANDA VOOR GENOCIDE”
The seven fundamental rules which are the basis of the Geneva Conventions and the Additional Protocols.
1 – Persons hors de combat and those who do not take a direct part in hostilities are entitled to respect for their
lives and their moral and physical integrity. They shall in all circumstances be protected and treated humanely
without any adverse distinction.
2 – It is forbidden to kill or injure an enemy who surrenders or who is hors de combat .
3 – The wounded and sick shall be collected and cared for by the party to the conflict which has them in its power.
Protection also covers medical personnel, establishments, transports and equipment. The emblem of the red
cross or the red crescent is the sign of such protection and must be respected.
4 – Captured combatants and civilians under the authority of an adverse party are entitled to respect for their lives,dignity, personal rights and convictions. They shall be protected against all acts of violence and reprisals. They shall have the right to correspond with their families and to receive relief.
5 – Everyone shall be entitled to benefit from fundamental judicial guarantees. No one shall be held responsible for an act he has not committed. No one shall be subjected to physical or mental torture, corporal punishment or cruel or degrading treatment.
6 – Parties to a conflict and members of their armed forces do not have an unlimited choice of methods and means of warfare. It is prohibited to employ weapons or methods of warfare of a nature to cause unnecessary losses or excessive suffering.
7 – Parties to a conflict shall at all times distinguish between the civilian population and combatants in order to
spare civilian population and property. Neither the civilian population as such nor civilian persons shall be the
object of attack. Attacks shall be directed solely against military objectives.
Reacties uitgeschakeld voor Noten 5 t/m 8/Astrid Essed, de Schone Slaapster
Waar antisemitisme toeneemt, is geen minderheid veilig. Frans Timmermans roept op tot consensus. ‘Laten we waakzaam en strijdbaar blijven. Het is nodig. Het zal altijd nodig blijven.’
Vanaf de pogrom op 7 oktober vorig jaar en de daaropvolgende Israëlische reactie, staat het conflict in het Midden-Oosten weer vol in de schijnwerpers. Het trekt diepe sporen in delen van onze samenleving. Jodenhaat explodeert. Vooral diegenen die in de politiek baat hebben bij radicalisering en uitsluiting, ruiken hun kans.
De overgrote meerderheid van de Nederlanders denkt genuanceerd over de oorlog: ze willen dat het bloedvergieten stopt, dat iedereen zich aan het internationaal recht houdt, ze gunnen Israëli’s en Palestijnen een leven in vrede en vrijheid. Tegelijk is er ook onderschatting: van hoe traumatisch het voor Joden is dat Israël als toevluchtsoord zo is aangevallen. En onderschatting van het gevoel van onrecht bij het uitblijven van een veroordeling van de grote schendingen van het recht door de regering-Netanyahu.
In de politiek is het conflict verworden tot stok om de ander mee te slaan. Conservatieve en radicaal-rechtse partijen werpen zich op als verdedigers van Israël en beschuldigen degenen die het Israëlisch optreden bekritiseren impliciet of expliciet van antisemitisme. Bij radicaal-links worden mensen uitgemaakt voor zionisten of zelfs racisten als ze staan voor het recht van Israël om terreur te bestrijden, of soms zelfs als ze het bestaansrecht van Israël verdedigen.
HAAT JEGENS DE ANDER
Antisemitisme is de kanarie in de kolenmijn. Het is een graadmeter voor hoe het gesteld is met de tolerantie in de samenleving. Waar antisemitisme toeneemt, neemt de haat jegens de ander toe. En waar de haat toeneemt is geen enkele minderheid veilig.
Het is onze taak om een weg uit deze situatie te vinden, zodat dit conflict niet nog verder bijdraagt aan de groei van rechts-extremisme. Daarbij zou ik willen beginnen met een geloofwaardige en duurzame strategie om antisemitisme te bestrijden, als specifiek verschijnsel, maar wel ingebed in een brede strategie ter bestrijding van vreemdelingenhaat en rassenwaan.
Mijn uitgangspunt daarbij is het volgende. Van Israëli’s en Gazanen, inmiddels allemaal zwaar in shock, kan je nu niet verwachten dat ze zich in de positie van de andere kant verplaatsen. Het lijden van de ander blijft voorlopig buiten zicht. Van ons, buitenstaanders, mag wel worden gevraagd dat we de zaak van beide kanten bekijken, dat we niemand uitsluiten, om iedereen een arm leggen en tegelijk duidelijk aangeven wat onze grenzen zijn in het toelaatbare. Antisemitisme kan niet worden getolereerd en moeten we veel structureler en concreter bestrijden, willen we de woekering ervan stoppen. Het is een even noodzakelijke als nobele strijd, mits hij onderdeel is van de brede strijd tegen ontmenselijking, haat en uitsluiting – jegens iedereen die anders is.
Veel verhalen over het nazitijdperk zijn geschreven met de kennis van hoe het afliep. De Oostenrijks-Joodse auteur Joseph Roth schreef er al over in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, toen het allerergste nog moest komen. En hoewel hij niet meer leefde toen de naziterreur zich in volle omvang liet zien, zag hij al vroeg de kiemen.
We kunnen ervan leren dat, zoals Roth zegt, ‘de haat van de grootste historische criminelen of de wreedheid van hun helpers niet de ernstigste bedreiging van onze maatschappij is. De grootste vijand is de onverschilligheid van de meerderheid’.’ Goedwillend, maar onverschillig. Het kwaad komt nooit zomaar uit de lucht vallen. Het broeit en groeit wanneer niemand erop let of het iets in de weg legt. Het start met een woord dat een mens ontmenselijkt omdat hij of zij Joods is, of Roma, moslim of homo.
EEN EEUWENOUD UITSLUITINGSPROCES
Het antisemitisme is aan een zeer verontrustende opmars bezig: het Centrum Informatie en Documentatie Israël meldde een ruime verdubbeling van het aantal antisemitische incidenten ten opzichte van 2022. Joden zeggen dat ze zich niet meer veilig voelen op straat. In Utrecht werd rabbijn Aryeh Leib Heintz aangevallen, waarna twee Marokkaans-Nederlandse vrouwen hem gelukkig te hulp schoten. Onlangs werd een gebouw in het dorp Westerbork beklad met nazileuzen en hakenkruizen. Het komt naar mijn idee van alle kanten: van extreemlinks, van extreemrechts, uit reactionaire hoek, uit een deel van de moslimgemeenschap. En het komt steeds meer voor in het hart van de samenleving.
Er is een hele lange weg te gaan als we dit eeuwenoude en steeds opflakkerende kwaad willen bestrijden. Veiligheid, groter begrip, meer dialoog, veel beter onderwijs; het zijn allemaal noodzakelijke ingrediënten van een vaccin dat we samen moeten ontwikkelen. Joden vormen een kleine Europese gemeenschap die voor niemand een gevaar is, die niemand wil bekeren, die niemand wil bedreigen. De ruimte voor die gemeenschap om hier vreedzaam te kunnen leven is voor mij de essentie van wie we zijn als Europeanen, hoe wij met elkaar willen samenleven. Als die gemeenschap zich niet meer veilig voelt binnen Nederland en Europa is er iets mis met de essentie van Nederland en Europa.
Antisemitisme is uiteindelijk een eeuwenoud uitsluitingsproces, waarbij mensen hun volwaardige deelname aan de samenleving wordt ontzegd op basis van wie zij zijn. Zij worden niet beoordeeld op basis van wat ze doen, maar op basis van wie ze zijn. Het is de zuiverste definitie van discriminatie. Het betekent dat je ze een deel van hun menselijkheid afpakt. De makkelijkste manier om dat te doen, is door ‘de ander’ als een existentiële bedreiging neer te zetten.
MORELE BAGAGE
Ik spreek vaak met studenten. Over vijftien jaar zitten zij aan de knoppen. Het is daarom van het grootste belang dat zij een adequate morele bagage meekrijgen, met kennis van de geschiedenis, de psyche van de mens en de waarden die ten grondslag liggen aan onze open samenleving. Ik test hen weleens met het volgende citaat, ik vraag hen waar het over gaat en van wie het afkomstig zou kunnen zijn: ‘We bevechten een vijand die anders is dan wij. Niet open, maar verstopt. Niet rechtdoorzee, maar listig. Niet eerlijk, maar gemeen. Niet nationaal, maar internationaal. Hij gelooft niet in werken, maar speculeert met geld. Hij heeft geen eigen thuisland, maar meent dat hij eigenaar is van de hele wereld.’
We kunnen veel van jonge mensen leren, maar als je dit aan jongeren voorhoudt, herkennen ze vaak de verborgen boodschap niet. Ze horen de dog whistle niet, zou je in het Engels zeggen. Ze hebben er geen gevoel bij en kunnen het niet plaatsen. Het probleem is dat de kiemen van hate speech potentieel een vruchtbare bodem vinden, als je deze woorden niet kunt duiden. In deze woorden zijn alle antisemitische clichés samengebald. Het is een citaat van Victor Orbán, hij sprak ze uit in maart 2018 tijdens een verkiezingscampagne. Hij had de Joodse zakenman George Soros tot zijn grootste vijand gebombardeerd. Tegelijkertijd is het Hongaarse staatshoofd een zelfverklaard strijder tegen antisemitisme en de beste vriend van Israël.
Waarom kan Orbán dit soort uitspraken doen? Omdat hij mensen aan zich weet te binden door ze vast te ketenen aan hun angsten. Als je mensen maar bang genoeg maakt voor ‘de ander’, dan zullen ze jou volgen als de redder die je voor die bedreiging behoedt. Dat is het proces dat gaande is en dat proces dient te worden doorbroken.
Wij zijn in de eenentwintigste eeuw niet wezenlijk anders dan de eerste mens die een knuppel oppakte om een ander de schedel in te slaan. We zijn niet beter dan onze voorouders. En terwijl de geschiedenis zich niet herhaalt, rijmt ze wel, zoals Mark Twain eens zei. Dat is geen defaitisme. Integendeel, het is de wereld zien zoals hij is. Het is essentieel om je bewust te zijn van de voortdurende worsteling tussen goed en kwaad. We moeten dat gevecht aangaan, elke dag. Zoals de beroemde schrijver en Holocaustoverlevende Elie Wiesel zei: ‘Het tegenovergestelde van liefde is niet haat, maar onverschilligheid.’
BORRELPRAAT
De onverschilligheid en de totale relativering van wat ons maakt tot wie wij zijn, zijn onze grootste vijanden. Je ziet in het huidige discours, waar er steeds vaker een valse morele gelijkheid wordt opgevoerd. Dader en slachtoffer krijgen evenveel ruimte. Wetenschap – of het nu gaat over de opwarming van het klimaat of over vaccinatie – en emotie – ’er is geen opwarming van het klimaat’, ‘vaccinatie is gevaarlijk’ – worden op dezelfde hoogte opgevoerd, alsof wetenschap en een mening dezelfde waarde hebben. Daarbij wordt moraliteit gerelativeerd.
Maar als feiten er niet toe doen, daders en slachtoffers evenveel gelijk hebben, emoties en opinies regeren, hoe herken je dan nog de leugen? Hoe herken je het kwaad? En als je het al niet herkent, hoe verweer je je ertegen? Het is mooi als mensen voldoening putten uit het kunnen ‘benoemen’ van problemen. Maar wij politici hebben niet de vrijheid het daarbij te laten. Politiek mag geen vrijblijvende borrelpraat zijn, daarvoor zijn de gevolgen van politiek handelen te belangrijk.
Zelfs als er geen intentie is om mensen tegen elkaar op te zetten, moet een politicus dan niet toch worden aangesproken op het effect dat zijn of haar woorden op anderen kunnen hebben? Woorden kunnen immers ook het kwaad dat schuilt in ieder van ons wakker kussen. Woorden hebben een lading, een betekenis, een effect. De woorden van mensen met gezag zijn een vorm van machtsuitoefening. In een democratische samenleving gaan invloed, macht en verantwoordelijkheid hand in hand.
INSPELEN OP ANGST
Populisten spelen al jaren in op de angst en wanhoop van de middenklasse. In grote delen van de Europese Unie heeft de cluster aan crises tot ontreddering geleid. De positie van de middenklasse in Westerse samenleving is al jaren aan erosie onderhevig en dit leidt steeds vaker tot angst en wanhoop, de ouders van woede en vertwijfeling. De pandemie heeft dat gevoel verergerd, zeker in combinatie met de virtuele werkelijkheid die de sociale media ons voorschotelen. De verleiding alleen gelijkgestemden op te zoeken is te groot geworden en vormt een bedreiging voor een samenleving die het moet hebben van de botsing van meningen en belangen, waarna compromissen worden gevonden die voldoende recht doen aan iedereen.
Want solidariteit gaat van het midden naar boven en naar onder. Hoop en perspectief bieden aan de middenklasse is het enige echte medicijn tegen het virus van haat tegen de ander . Begrijpen dat solidariteit, waar altijd een kern van eigenbelang in zit, opnieuw moet worden uitgevonden, omdat maatschappelijke verhoudingen in deze industriële revolutie op de schop zijn gegaan. Het gaat om wat er kan gebeuren als van angst en wanhoop haat wordt gesmeed. Haat als drijfveer om de ander te ontmenselijken, uit te sluiten en uiteindelijk te vermoorden.
Drie jaar geleden zette Lodewijk Asscher een gedicht op Twitter over zijn zeer persoonlijke relatie met de dodenherdenking. Het gedicht raakte mij diep. Hij vertelt hoe het kan dat hij er is. Zijn vader ontsnapte aan de Holocaust dankzij twee vrouwen: zij die zijn moeder wilde zijn in die jaren en zij die om haar kind te redden geen moeder kon zijn in die jaren. Ruim tachtig jaar geleden moest een Amsterdamse moeder haar peuter verstoppen omdat hij Joods was. Dit kwam niet alleen door de bezetting, maar ook doordat in nog geen vijftien jaar tijd het eeuwenoude Europese antisemitisme met woorden was omgesmeed tot een allesverzengend wapen. De geesten werden rijp gemaakt voor de Holocaust. Met woorden. Woorden. Er zijn geen machtiger wapens. Dat gegeven brengt de verantwoordelijkheid met zich mee om ze wijselijk te gebruiken, voor de verspreiding van het goede. Maar dat is onmogelijk zonder de herkenning van het kwaad, want ook dat kan in woorden worden verpakt.
Laten we waakzaam en strijdbaar blijven. Het is nodig. Het zal altijd nodig blijven. Radicale nationalisten hebben vijanden nodig. En zondebokken. Of misschien preciezer: ze hebben angst nodig om mensen in hun greep te houden. Het kan angst zijn voor het regime zelf, maar angst voor wat als vreemd en bedreigend kan worden afgeschilderd werkt veel beter. Maak mensen niet de gevangenen van de staat, maar van hun angst. Dan kan de staat zich hullen in de mantel van beschermer.
Voor een klimaat waarin radicale nationalisten kunnen gedijen, is het wel nodig om een van de belangrijkste verworvenheden van de Verlichting opzij te zetten. Ik doel op de basale rechten van de mens, zoals de fundamentele vrijheden en gelijkheid voor de wet. Een samenleving zoals extreme nationalisten voorstaan is er een van ‘het volk’ dat als ‘lichaam’ wordt gezien. Wie niet tot ‘het volk’ behoort, is een bedreiging – vaak gevat in termen die te maken hebben met ziekte. ‘Het volk’ wordt bedreigd door een virus, door ongedierte. Er is gevaar voor besmetting, verwatering, uitroeiing.
Als de angst maar groot genoeg is, kan je een meerderheid wijsmaken dat een kleine minderheid – vaak weggezet als inhalige elite zonder ‘Heimat’ – een levensgevaarlijke bedreiging vormt voor ‘het volk’ en ‘het land’. Angst dat je iets wezenlijks wordt afgepakt, raakt diep en leidt tot haat. Naar geweld is het een kleine stap. Het eerste slachtoffer van die angst is de ratio. Het tweede de medemenselijkheid. Het derde ‘de ander’.
WAAR VREEMDELINGENHAAT IS, IS JODENHAAT
Het is logisch dat de meerderheid van diegenen die zich vandaag in de westerse wereld van deze ideologie bedienen hun best doen níet als antisemiet gezien te worden. Hoe dan ook is het overduidelijk dat het antisemitisme zal toenemen als dit patroon vat krijgt op een samenleving. Wij zijn allemaal kinderen van onze geschiedenis. Uitsluiten van Joden en hen als een bedreiging afschilderen is een vast onderdeel van eeuwen Europese geschiedenis. De intensiteit en de al dan niet gewelddadige uitingsvormen kunnen per land verschillen, maar de gemeenschappelijke noemer is en blijft overal latent aanwezig antisemitisme.
Soms verschuilt antisemitisme zich achter antizionisme. Soms wordt doelbewust Jodenhaat aangewakkerd. Soms gebeurt het onbewust, omdat het nu eenmaal hoort bij xenofobie. Het wordt dan vaak voor lief genomen of genegeerd, zelfs ontkend. En soms is het zelfs een onverwacht of ongewild bijproduct van het aanwakkeren van angst voor het vreemde. Waar vreemdelingenhaat is, is Jodenhaat. Wil je geen Jodenhaat, bestrijd dan iedere vorm van vreemdelingenhaat.
Het is een belangrijke traditie in Nederland: de uitvoeringen van de Matthäus Passion, vlak voor Pasen. In het evangelie van Matthëus staat ook één van de pijnlijkste zinnen uit het christendom: ‘Zijn bloed kome over ons en onze kinderen’, schreeuwt de menigte, die vraagt om de kruisiging van Jezus. Een zin die tot ver in de vorige eeuw gezien werd als een oproep tot wraak of een verplichting tot bekering van Joden, die collectief de schuld kregen voor Jezus’ dood. Pas in 1965 legt de katholieke kerk vast dat Joden geen collectieve schuld treft. Een waarlijk belangrijke tekst is van de Nederlandse Raad van Kerken uit 1981: ‘Christenen hebben door een verkeerd gebruik van bepaalde teksten uit de Bijbel, door discriminatie, Jodenhaat en pogroms mede de weg gebaand die uiteindelijk is uitgelopen op de vernietigingskampen van nazi-Duitsland. Wij mogen deze trieste geschiedenis tussen christenen en Joden niet vergeten. Als wij ons open en eerlijk rekenschap geven van die schuld uit het verleden, zullen wij ook de verhulde vormen van antisemitisme in het heden niet bagatelliseren.’
Met andere woorden: we zaten hartstikke fout en door dat te erkennen en nooit te vergeten, kunnen we er misschien voor zorgen dat we diezelfde fout niet herhalen. Antisemitisme is niet aangeboren, het is aangeleerd. Dus het kan ook weer worden afgeleerd, dat laat de overgrote meerderheid van de christelijke kerken zien.
Zeggen dat, zoals onlangs een partijleider in Nederland deed, sommige asielzoekers ‘Jodenhaat in hun ziel hebben’, is in feite ook mensen veroordelen om wie ze zijn en niet om wat ze doen. Antisemitisme groeit al jaren en daarmee ook de neiging om alle mensen te beoordelen op wie ze zijn en niet op wat ze doen. De strijd tegen antisemitisme zal eeuwig zijn, en moet iedere dag worden gevoerd vanuit de gedachte het af te leren is. Wie deze strijd succesvol wil voeren, zal zelf ook met haar of zijn vooroordelen moeten afrekenen. Je moet de discipline opbrengen om mensen te beoordelen op wat ze zeggen en wat ze doen en niet op wie ze zijn. Liefde is aangeboren, haat is aangeleerd, evenals onverschilligheid.
Laten we elkaar beloven nooit onverschillig te zijn, ook op momenten dat zwijgen en wegkijken gemakkelijker is omdat daarmee het ongemak van de confrontatie wordt voorkomen. Laat het ‘nee’ tegen antisemitisme luid klinken. En het ‘nee’ tegen racisme, vreemdelingenhaat en uitsluiting van wie op welke manier dan ook ‘anders’ is.
DISCUSSIËREN MAG
De oorlog in Gaza leidt tot heftige emoties en flinke discussie. Ook binnen de progressieve beweging. Ik heb daar met veel partijgenoten over gesproken en houd hen steeds voor: over het conflict in het Midden-Oosten mag je van mening verschillen – dat gebeurt volop in ons land. Maar voor verschil van inzicht over antisemitisme is geen plaats. Overal waar antisemitisme of vreemdelingenhaat de kop opsteekt, moet worden opgetreden.
‘Iedere Jood heeft, zo niet een echte, dan wel een denkbeeldige ingepakte koffer klaarstaan’, zei de Franse oud-minister Robert Badinter eens. Een kleine, uiterst kwetsbare bevolkingsgroep, voelt nog steeds een vorm van voorwaardelijk burgerschap. Onlangs had ik een boeiend, inspirerend maar ergens ook verdrietig gesprek met een groep jonge Marokkaanse Nederlanders. Goede banen, tweede en derde generatie Nederlanders, zelfbewuste mensen. Zij vertelden mij dat sinds 22 november vorig jaar op alle familiefeestjes en bijeenkomsten op enig moment wel de vraag aan elkaar wordt gesteld: ‘Heb jij je paspoort al klaarliggen?’ We zullen strenger moeten optreden tegen antisemitisme en vreemdelingenhaat. Zogenaamde hate crimes zouden zwaarder bestraft moeten worden. Een wetsvoorstel daarvoor ligt klaar, en het lijkt me verstandig als het parlement de behandeling daarvan voortvarend ter hand neemt. Er mag geen kind van de middelbare school komen zonder dat het weet hoe de Holocaust heeft kunnen gebeuren. Onverschilligheid over klein en groot antisemitisme moeten wij als samenleving afleren.
Dat begint met elkaar erop aan te spreken en gezamenlijk op te treden als het voorkomt. Maar dit streven is kansloos als we andere vormen van uitsluiting en stapsgewijze ontmenselijking negeren of vergoelijken. Nederland kan alleen vooruit als we consensus bereiken over wat het betekent burger van dit land te zijn. Ons land is diverser dan ooit. Wat we delen, is niet voor iedereen meteen duidelijk. Waarom niet veel explicieter maken, in het onderwijs, in het maatschappelijk verkeer, wat inclusief burgerschap inhoudt? Diversiteit is niet bedreigend als het kan groeien op een bodem van consensus over de gedeelde spelregels. Sterker nog, diversiteit kan de gedeelde consensus verrijken, bijsturen, inclusiever maken. Zo kunnen antisemitisme en vreemdelingenhaat worden bestreden.
Op 4 mei herdenken we de doden en dat doen we in stilte, bewaar je protesten voor een ander moment. Op 5 mei vieren we de bevrijding en dat doen we met z’n allen, doe mee! Dit alleen al zou een goed begin zijn.
EINDE
[3]
VOORBEELD VAN TIMMERMANS-GERAASKAL
”Vanaf de pogrom op 7 oktober vorig jaar en de daaropvolgende Israëlische reactie, staat het conflict in het Midden-Oosten weer vol in de schijnwerpers.”
”JODEN” [EN DUS GEEN POGROM], MAAR TEGEN DE ISRAELISCHE
BEZETTINGSSTAAT!
BOVENDIEN WAS DEZE HAMAS AANVAL OOK GEDEELTELIJK GEPLEEGD OP ISRAELISCHE MILITAIRE DOELEN, WAT LEGITIEM IS EN VAAK
IN DE BERICHTGEVING WORDT WEGGELATEN!
ZIE DAARVOOR
”Hamas militants carried out an amphibious landing in Zikim.[236][246] A military base near Nahal Oz was also taken by the militants, leaving at least two Israeli soldiers dead and six others captured. The IDF said it killed two attackers on the beach and destroyed four vessels, including two rubber boats.[247] Fighting was reported at Re’im military base, headquarters of Israel’s Gaza Division.[248] It was later reported that Hamas took control of the base and took several Israeli soldiers captive,[248] before the IDF regained control later in the day.”
……..”
At least six IDF bases near the Gaza border were attacked”
”Ruim tachtig jaar geleden moest een Amsterdamse moeder haar peuter verstoppen omdat hij Joods was. Dit kwam niet alleen door de bezetting, maar ook doordat in nog geen vijftien jaar tijd het eeuwenoude Europese antisemitisme met woorden was omgesmeed tot een allesverzengend wapen. De geesten werden rijp gemaakt voor de Holocaust.”
Verklaring tegen Jodenhaat misplaatst/Product van liegende politici
Ingezonden Stuk
Geachte Redactie,
Om maar direct alle mogelijke misverstanden uit de weg te ruimen:
Wanneer er werkelijk sprake is van anti-semitische aanvallen, bedreigingen, uitingen en wat dies meer zij, ben ik de eerste om achter een Verklaring
of Manifest, zo u wilt, tegen Jodenhaat te staan.
Maar dat is hier nadrukkelijk niet het geval.
Wat was de aanleiding tot deze Verklaring?
Op 26 maart ondertekenden 13 van de 15 Tweede Kamerfracties een Verklaring , waarin werd gevraagd, op te staan tegen Jodenhaat.
Twee Tweede Kamerfracties, Denk en Forum voor Democratie, ondertekenden niet.
Directe aanleiding was de verstoring, door vier pro Palestina activisten, van het
in Waalwijk gegeven concert van de zangeres Lenny Kuhr, door haar huwelijk
Joods geworden.
Volgens de door de Tweede Kamer ondertekende Verklaring was Kuhr ”bedreigd en uitgescholden met antisemitische leuzen”
Ik citeer uit de Verklaring:
”Afgelopen weekend werd een Joodse artieste belaagd en uitgescholden met
antisemitische leuzen”
Dat en meer stond in die Verklaring.
Maar klopt dat ook?
Een bezoek aan Instagram, waar de actievoerders hun verstoringsactie
motiveerden, geeft een heel ander beeld.
Want er wordt verwezen naar Kuhr’s steun [zie een interview op website Jonet]
aan de Israelische militaire aanval op Gaza.
In het door mij gelezen Jonet interview noemt zij ook haar kleinzoon, die als militair in Gaza dient.
Uit een Youtube filmpje over de verstoring van het concert blijkt, dat er tegen Kuhr o.a. werd geroepen ”zionist”, ”terrorist”, dat haar kinderen [verwijzing
naar de kleinzoon, volgens mij] ”medeplichtig” zijn
Ook werd er geroepen:
”U moet zich schamen voor het supporten van genocide”
Deze uitingen werden door de media bevestigd.
Nu:
Hieruit blijkt, dat er geen sprake is van ”antisemitische” leuzen.
Hiervan moeten de Kamerfracties op de hoogte geweest zijn,
want ik kan mij niet voorstellen, dat zij zonder onderzoek naar
de feiten een dergelijke Verklaring hebben getekend.
Kuhr’s optreden is dus niet verstoord, omdat zij Joods is, maar omdat zij
de Israelische aanval op Gaza heeft ondersteund.
Op het moment, dat zij haar steun uitsprak [interview dateert
van december 2023] wist zij nog niet, dat er meer dan 30 000 Palestijnse doden
[van wie circa 70 procent vrouwen en kinderen]
Wel wist zij, dat Israel de bevolking had afgesloten van medicijnen, water,
voedsel, benzine etc en dat er lukraak werd gebombardeerd [uitspraak
Amerikaanse president Biden in december 2023], met alle nu bekende
gevolgen van dien.
Dat is op zich al ernstig, maar Kuhr’s zaak aan wiens kant zij staat
Maar dat een Tweede Kamer, die kennis heeft kunnen nemen
van het feit, dat hier geen antisemitisme in het spel is, die concert verstoring
als ”antisemitisch” framet en daarmee niet alleen openlijk liegt,
maar het verzet tegen de Israelische doodsacties in Gaza impliciet ”antisemitisch” noemt, heeft mij ernstig geschokt
Astrid Essed
Amsterdam
Reacties uitgeschakeld voor Ingezonden Stuk/Verklaring tegen Jodenhaat misplaatst/Product van liegende politici
“Natuurlijk is nu strijd nodig,” zegt ze tegen de krant. “Ik sta achter de militaire operatie die Israël aan het voeren is. Het gaat om het voortbestaan van de staat Israël dat altijd wordt bedreigd.”
Lenny Kuhr (73) is teruggekeerd uit Israël, waar ze haar dochters en kleinkinderen bezocht na het uitbreken van de oorlog met Hamas. De zangeres was eind oktober naar het land afgereisd omdat haar kleinzoon een schotwond opliep tijdens zijn dienst in het Israëlische leger (IDF). Volgens haar komt er eens vrede tussen Israël en de Palestijnen, maar moet er nu voor gevochten worden.
OZZ
“Mijn oudste kleinzoon werd met zijn legeronderdeel ingezet bij de dorpen die Hamas aanviel. Hij werd geraakt in zijn dikke darm. De kogel vloog zijn lichaam in en uit. Enkele millimeters ernaast zou fataal zijn geweest,” vertelt Kuhr aan het Nederlands Dagblad (ND) in een interview. Vanwege volle vluchten was ze niet in staat om snel naar Israël te reizen om kleinzoon Ozz (19) te zien.
TWEE OPERATIES
Uit haar eerste huwelijk met een Israëlische man werden twee dochters geboren die later op aliya gingen. In Israël volgden kleinkinderen, waarvan er thans twee in het IDF dienen. Kleinzoon Ozz werd tot twee keer toe geopereerd en moet sindsdien herstellen. “Hij wil terug naar zijn onderdeel, zijn bijdrage leveren. Gewond en al hielp hij nog mee met het redden van anderen. Kameraden kwamen om.”
EENSGEZINDHEID
Tegenover het ND benadrukt Kuhr dat ze merkt dat ook Arabische en christelijke Israëliërs veel meer achter de regering en het leger staan dan de Nederlandse media weergeven. “In brede kring wordt ook gedeeld dat regering en veiligheidsdiensten alle signalen die ‘vooral vrouwelijke soldaten’ doorgaven, hebben onderschat en zelfs genegeerd, aldus Kuhr.
OOIT VREDE
“Natuurlijk is nu strijd nodig,” zegt ze tegen de krant. “Ik sta achter de militaire operatie die Israël aan het voeren is. Het gaat om het voortbestaan van de staat Israël dat altijd wordt bedreigd. Maar in mijn levensvisie moet geweld zo kort en minimaal mogelijk zijn.” Ooit komt het goed, nu moeten we strijden, zegt de zangeres. “Ismaël en Izak hebben toch beiden Abraham als stamvader?”
TROUBADOUR
Na haar winst op het Songfestival, in 1969 met de Troubadour, had Lenny Kuhr nog een paar hits, waaronder het bekende Visite. In 1974 ontmoette ze een Israëlische kno-arts, die haar neus opereerde nadat ze in mei 1973 het slachtoffer was geworden van mishandeling op het station van Haarlem. Het voorval leidde tot Tweede Kamervragen over de toenemende agressie in treinen en op stations. Samen kregen ze twee dochters. Kuhr werd ook Joods.
Reacties uitgeschakeld voor Noot 3/Onbetrouwbare politici
Reuters
