PRESIDENT POETIN HEEFT GESPROKEN
donderdag 4 december 2014
Poetin hield een toespraak, en Westerse media zien er de weerklank in van Poetins agressieve bedoelingen. Een blik op de tekst van de toespraak zelf – keurig online gezet op de website van het Kremlin – toont aan hoe die media de boel verdraaien, zoals ze al doen sinds de crisis rond Oekraïne vorig jaar begon. Er is geen reden om de Russische president vrij te pleiten van verantwoordelijkheid voor die crisis. Eenzijdig naar hem wijzen als hoofdverantwoordelijke is echter onzin.
Eerst maar eens de presidentiële toespraak. Het betreft zijn Jaarlijkse Adres aan de Federale Assemblee, het parlement van Rusland. Het is vergelijkbaar met de State of the Union-speech van de Amerikaanse president, en met de Troonrede in Nederland. Natuurlijk kijken hedendaagse Kremlinwatchers nauwlettend hoe de Russische president terugkijkt op zijn beleid het afgel;open jaar, en vooruitwijst naar hoe hij vindt dat het verder moet. Maar tegelijk lezen ze er een eenzijdige kwaadaardigheid in die niet deugt.
Neem bijvoorbeeld de NRC. Die kopt: “Poetin in ‘troonrede’: agressief buitenlandbeleid is noodzakelijk”. Dat is hoogst misleidend: alsof Poetin gezegd zou hebben: ‘Ik vind agressief beleid noodzakelijk’. Maar de typering ‘agressief’ is van de NRC, niet van Poetin zelf. Andere kranten hebben minder insinuerende koppen. “Poetin: Ik buig niet voor het Westen”, maakt de Volkskrant ervan, en dat kan er best mee door. Maar ook die krant komt met de zinsnede: “Het agressieve buitenlandbeleid dat Rusland de afgelopen tijd heeft gevoerd is volgens Poetin noodzakelijk voor het voortbestaan van het land.” Hier wordt het “agressieve beleid” gewoon als feitelijkheid genoemd, maar is natuurlijk een kwalificatie voor rekening van de Volkskrant-redactie. Dezelfde zinsnede is te vinden in een stuk van Trouw, dat als op zichzelf redelijke kop “Poetin: soevereiniteit is geen luxe” heeft. Dit is geen nieuwsweergave, die zinsnede. Dit is behendige propaganda.
Poetin zelf typeerde zijn politiek natuurlijk niet als “agressief buitenlandbeleid” maar heeft het het over “soevereiniteit en nationale trots”. De president legt fijntjes uit dat hij geprobeerd heeft voor die belangen begrip te wekken bij Westerse staten.“Onze reactie was dat we zeiden: best, als je dan geen dialoog met ons wilt hebben, dan zullen we onze legitieme belangen unilateraal moeten beschermen en wij zullen niet betalen voor wat wij zien als een foutieve politiek.” Over de Krim, wiens annexatie in het Westen ook als bewijs voor de agressieve politiek van Poetin wordt opgevoerd, geeft hij uitvoerige uitleg over de historische,etnische, taalkundige en religieuze banden die dat gebied volgens hem met Rusland verbinden
Geen misverstand, ook de versie van Poetin zit vol propaganda. Maar Poetin is president, geen nieuwsredacteur. Presidenten, regeringsleiders, politici, ze liegen beroepshalve, ze maken stelselmatig propaganda voor hun beleid. Van journalisten en redacteuren verwachten mensen iets anders, maar blijkbaar ten onrechte. Maar genoeg daarover. Ik vind zelf het gestook van Rusland in het Oosten van Oekraïne waar Poetin een reactionaire rebellie tegen een reactionaire regering steunt, verkeerd. En ik wijs Poetins annexatie van de Krim af. Maar geen van beiden zijn bewijzen voor een eenzijdige Russische agressie. Die Krim is natuurlijk een product van Russische verovering in de achttiende eeuw. Het hoorde sindsdien bij Rusland, totdat Chroestjov in 1954 besloot het aan Oekraïne toe te kennen. Maar dat was in de tijd toen de Oekraïne deel was van de Sovjet-Unie en de grenzen tussen Oekraïne (toen nog met “de” ervoor) en Rusland voornamelijk een administratief lijntje was.
Toen Oekraïne in 1991 (nu zonder “de” er voor ) onafhankelijk werd, nam het de Krim mee. Dat is nu teruggedraaid, als reactie op het aan de macht komen van een regering in Kiev die haar anti-Russische houding niet onder stoelen of banken stak. Agressie van Poetin? Prima, maar laten we er bij bedenken dat de Krim dus langer deel uitmaakt van Rusland dan dat Texas en Californië deel uitmaken van de VS. In beide gevallen is de basis van de inlijving simpel: gewelddadige verovering. Het verschil is dat de Krim na haar verovering een tijdje bij een buurland heeft gehoord, en nu weer is teruggepakt. Overigens zijn de Oekraïense claims op het gebied ook dubieus. De oorspronkelijke bewoners van het gebied zijn niet zozeer de Russische en Oekraïense bewoners, maar vooral de Krimtataren, gewelddadig onderworpen en veel later ook nog eens als collectieve straf voor grootschalige collaboratie met de nazi’s op moorddadige deportatie onthaald – waarbij dus een hele bevolkingsgroep gestraft werd voor wat een deel van die bevolkingsgroep had misdreven. Onrecht als antwoord op eerder onrecht blijft onrecht.
Over Oekraïne: daar kwam vanaf herfst 2013 een reeks demonstraties tegen de corrupte, maar wel gekozen president Janoekovski op. Politiegeweld om de protesten neer te slaan lokten meer protest uit. De protesten hadden wat mij betreft iets legitiems in de afwijzing van corruptie, autoritair bestuur en politiegeweld. Maar de protesten werden vanaf het begin gedomineerd door rechtse, deels neoliberale en deels fascistische politici. Uiterst-rechtse knokploegen, onder meer van de rond die tijd geformeerde Rechtse Sector vormden de stoottroepen tegen de hardhandige oproerpolitie.
De aanleiding van de protesten was het opschorten van het afsluiten van een verdrag tussen Oekraïne en de EU door Janoekovitsj. Dat was geen progressief thema, al kan ik snappen dat arme mensen ontvankelijk zijn voor de droom van een vrij en welvarend Westen als contrast met een onvrij en armoedig Oosten. Ook snap ik dat sommige mensen van betere banden met de EU hoopten dat die de mogelijkheid tot arbeidsmigratie naar Westerse landen zou verruimen. Neoliberalen en hun business-achterban hoopten intussen op winstgevende zakelijke banden westwaarts; fascisten en andere hardere nationalisten wendden zich vooral uit anti-Russisch nationalisme tot het Westen als tegenwicht tegen Russische hegemonie. Die anti-Russische nationalistische gevoelens in weer heel verklaarbaar tegen de achtergrond van de rol van de koloniale mogendheid die Rusland ten opzichte van Oekraïne wel degelijk was, en deels nog is. Maar verklaarbaar is nog niet hetzelfde als juist en goed, ook dit verklaarbare nationalisme is inherent reactionair. Nationalisme, zakelijke belangen en pro-Westerse illusies domineerden de protestbeweging, al is het verkeerd de frustraties vanuit de bevolking die erin tot uiting kwamen als onzin van tafel te vegen.
De uitkomst van de protesten is bekend: de val van Janoekovitsj, de overname van de regering door een coalitie van neoliberale en fascistische politici onder druk van felle straatprotesten die een last minute compromis onmogelijk maakten. Die overname van de regering had trekken van een staatsgreep, tegen de achtergrond van een authentieke maar door helaas rechts gedomineerde volksopstand. Niet bepaald op de achtergrond opereerde intussen de Westerse politiek, zowel de VS als de EU. Die moedigden de protesten aan, stonden in nauw contact met de politici die aan het hoofd ervan stonden. VS en EU kibbelden in de dagen van de val van Janoekovitsj lustig over de vraag wie er premier moest worden. De VS won. Berucht is de uitspraak van VS-functionaris Nuland toen de EU er een ander idee op na bleek te hebben: “Fuck the EU!” Grof gepakt werd intussen vooral de bevolking van Oekraïne, wiens aspiraties tot speelbal van rechtse en Westers-imperiale ambities was gemaakt. Niet alleen kwam er al snel een bezuinigingsprogramma in klassieke IMF-stijl; het oosten van het land werd ook in een oorlog gestort.
Aldus deden VS, NAVO en EU hetzelfde als wat Rusland later deed: ze steunden een reactionaire rebellie tegen een reactionaire regering, met rampzalige gevolgen. Ze deden dat alleen op veel grotere schaal. Waar Poetin stookt in enkele provincies en een paar steden in Oost-Oekraïne tegen de regering in Kiev, daar stookte het Westen in Kiev en grote delen van het land, tegen de president van heel Oekraïne, en tegen Rusland met haar invloed in de regio. Zoals Rusland Oost-Oekraïne gebruikt om Oekraïne onder druk te zetten en in de verdediging te duwen, zo gebruikt de NAVO Oekraïne om Rusland onder druk te zetten en in de verdediging te duwen. Er is natuurlijk wel een verschil. Rusland steunt haar bondgenoten vlak over haar eigen grenzen. De VS steunt haar bondgenoten duizenden kilometers van haar eigen grenzen. Het is een beetje alsof Rusland in Canada een anti-Amerikaanse regering in het zadel zou helpen door demonstraties en uiteindelijk een staatsgreep van haar bondgenoten te ondersteunen en mee te financieren.
Toen de val van Janoekovitsj een feit was en een rechtse, pro-Westerse regering het land had overgenomen, noemde de Russische president de machtsovername een staatsgreep. Dat was technisch niet onwaar, al laten de omvang, felheid en duur van de voorafgaande betogingen zien dat er veel meer aan de hand was. Maar lang niet alle bewoners van Oekraïne steunden die protesten, en zowel op de Krim als in Oostelijke provincies van Oekraïne was de weerstand groot. Veel mensen daar zien zichzelf als Russen, en toen de nieuwe regering aankondigde dat ze Russisch als officiële taal wilde schrappen, sloeg de vlam extra makkelijk in de pan. Dat deze maatregel onmiddellijk weer van tafel ging door een veto van de Oekraïense president, voorkwam de escalatie niet. Poetin benutte de weerstand tegen de nieuwe machthebbers, annexeerde vrij snel de Krim en leverde bedekte steun aan de opstand in Donetsk, Loegansk en andere gebieden waar voornamelijk Russisch werd gesproken en de verbondenheid met Rusland vrij sterk was. Anders gezegd: hij bevorderde een rechtse revolte. Dat was een reactie op de machtsgreep van een rechtse regering die door een andere, evenzeer rechtse revolte tot stand was gekomen. Wie Poetin hier agressie verwijt, zonder de EU, de NAVO en de VS een zelfde soort agressie maar dan op veel grotere schaal te verwijten, meet gewoon met twee maten.
Rusland en de NAVO zijn allebei vijanden van de rechten, vrijheden en belangen van de armere bevolking van Oekraïne, of die zich nu als Oekraïens, Russisch, Krimtataars of nog iets anders beschouwt. Poetins beleid is verwerpelijk, dat van Obama en zijn bondgenoten eveneens. Maar ik woon in het land van één van Obama’s bondgenoten, in het land waarin huichelaar Timmermans is opgevolgd door hypocriet Koenders. Laten we het zwaartepunt van onze kritiek toch vooral leggen op die medeplichtigen waar we daadwerkelijk van dichtbij druk op kunnen uitoefenen: op onze ‘eigen’ heersers dichtbij huis.
Peter Storm