Armeense kwestie/Genocide of niet

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ARMEENSE KWESTIE

MASSAMOORDEN EN DEPORTATIES OF

GENOCIDE?

Onderstaand stuk is geschreven in 2006, naar aanleiding van het verwijderen van de

kieslijst door het CDA en de PvdA van drie kandidaat Tweede Kamerleden van Turkse komaf,

die de Armeense genocide zouden hebben ontkend.

Daarbij kwam nog het voorstel van de Christen-Unie

om ontkenning van genocide strafbaar te stellen.

Daar ga ik ook op in.

 

Aanleiding voor het oprakelen van mijn stuk is de recente  uitspraak van de Paus

,die de Turkse massamoorden

op de Armeniers als ”eerste genocide” van de 20ste eeuw bestempelde, waarop

Turkije furieus reageerde.

Maar eerst dit vooraf:

Volgens mij is er aan Turkse zijde geen sprake van ontkenning van

de deportaties en massaslachtingen onder de Armeniers, maar wordt

[en daarvoor is wel wat te zeggen] ontkend, dat er sprake was van een bewuste

uitroeiing van een volk, wat genocide is.

Van Turkse zijde wordt gesproken over geweldsuitbarstingen (euphemisme voor

oorlogsmisdaden en massaslachtingen) en deportaties, maar geen doelbewuste ”vernietiging”.

Dus de gruwelijkheden worden niet ontkend, wel het doelbewuste uitroeiings

karakter en ook ik betwijfel, of het wel een vooropgezet plan was.

De misdaden doen mij eerder denken aan een collectieve straf tegen

de burgerbevolking om het politieke Armeense verzet te breken.

Genocide is een buitengewoon beladen term en heeft een specifieke

definitie.

Voor genocide moet er een bewuste opzet zijn, mensen te doden, OMDAT

zij tot een bepaalde afkomst horen.

 

Zie definitie ”genocide” in artikel 2 van het Genocide Verdrag

”In the present Convention, genocide means any of the following acts committed with intent to destroy, in whole or in part, a national, ethnical, racial or religious group, as such`´

Zie hieronder mijn stuk uit 2006

ARMEENSE KWESTIE

MASSASLACHTINGEN

GENOCIDE OF NIET?

 

 

 

A Massaslachtingen

 

In de eerste plaats wil ik nadrukkelijk stellen, dat hier sprake is geweest van historisch bewezen massaslachtingen, waaraan voorafgegaan is een door de toenmalige Turkse regering  geinstigeerde etnische zuiveringen [verdrijving uit het woongebied] van grote delen van de Armeense minderheid naar met name Syrie, een nog toenmalige kolonie van het reeds in verval geraakte Tursk-Ottomaanse Rijk

 

Overigens dient te worden opgemerkt, dat het mijns inziens van geen enkel belang is, dat het reeds 100 jaar geleden is, maar het gepleegde onrecht

 

A Korte achtergrondgeschiedenis:

 

Zonder verder op details in te gaan op de betreffende problematiek, bestonden er al eeuwenlang grote spanningen tussen de Armeense merendeel christelijke minderheid enerzijds en het Ottomaanse Rijk anderszijds

 

Dit hield niet zozeer verband met het verschil in religie [in het Turks-Ottomaamse Rijk was sprake van een relatief grote godsdienstvrijheid, al kunnen religieuze spanningen niet ontkend worden], maar o.a. met de Armeense behoefte aan onafhankelijkheid en afschreiding van het Turkse Rijk, die gedeeltelijk samenhing met een in een aantal historische perioden plaatsgevonden onderdrukking van deze minderheid

 

Een en ander had reeds vaker geleid tot opstanden onder de Armenen, die doorgaans bloedig werden neergeslagen en eveneens vervolgingen onder de Armenen

 

B Eerste Wereldoorlog:

 

In de Eerste Wereldoorlog nu, had het Turks-Ottomaansse Rijk de kant gekozen van de Centralen [Het Duitse Keizerrijk, de Oostenrijk-Hongaatse momarchie en Italie], terwijl delen van het Armeense verzet zich hadden aangesloten bij de geallieerden [Groot-Brittannie, Frankrijk, het toenmalige Russische Keizerrijk en sinds 1917, de Verenigde Staten]

 

Volgens de mij bereikte informatie sloot het Armeense verzet verdragen met de Britten en de Russen, met de bedoeling, dat na een overwinning van de geallieerden, de oostelijke provincies van het Turks Ottomaanse Rijk zouden worden omgevormd tot een onafhankelijk Armenie

 

Het gevolg hiervan was, dat in 1915 honderden tot duizenden leden van de Armeense elite zonder vorm van proces werden gedood in Constantinopel

 

Dat een dergelijke daad als ernstige mensenrechtenschending te veroordelen valt, staat mi buiten kijf

 

1 Etnische zuiveringen

 

Daarna besloten de autoriteiten het merendeel van de Armeniers [sommigen werden vrijgesteld van deportatie] te deporteren naar de zuidelijke provincies, waaronder de toenmalige kolonie Syrie

 

Aan de autoriteiten valt in de eerste plaats te verwijten, dat er niet voor toereikende voedsel en medische voorzieningen werd gezorgd, waardoor duizenden mensen stierven door honger, kou en ziekte

 

Hier was sprake van een doelbewuste politiek

Aangezien de hen begeleidende troepen eveneens van minimale mankracht vergezeld waren, konden zij de Armeniers al evenmin beschermen tegen aanvallen van hen vijandig gezinde dorpelingen, tijdens deze verschrikkelijke tocht

 

Eveneens was er al evenmin sprake van de intentie, deze mensen te beschermen

 

Verder zijn eveneens een groot aantal Armeniers gedood door de hen begeleidende troepen

 

Een interpretatie over het dodenaantal loopt uiteen

 

Volgens de laagste ramingen [Turkse historici]s er sprake van 200.000 slachtoffers, volgens de hoogste [door westerse historici] is er sprake van 600.000 of 1.5 minjoen slactoffers

 

Het aantal zegt mij veel, maar niet alles.

 

Zaak is, dat er sprake is van ernstige misdrijven tegen de mensheid

 

2 Genocide:

 

Het verschil van interpretatie tussen Turkse historici, cq organisatiies en politici enerzijds en de Armeense en het merendeel van de Westerse historici andersijds is overigens niet het feit, DAT er massaslachttingen hebben plaatsgehad, maar drie andere kwesties:

 

a Het aantal doden

b De kwestie, of er sprake is van regeringsverantwoordelijkheid

c De kwestie, of hier sprake is van genocide

 

a Betreffende de kwestie van het aantal doden kunnen getallen en ramingen verschillen

Overeind blijft echter staan, dat ook het laagste ramingengetal [zie hierboven] schokkend is en dat er sprake is van massaslachtingen

 

b Ook betreffende de regeringsverantwoordelijkheid lopen de meningen uiteen

 

Naar mijn bescheiden mening echter, is er wel degelijk sprake van een regeringsverantwoordelijkheid, aangezien de regering het deportatiebesluit heeft genomen

Ook is er sprake van een schokkende uitspraak de heer Talaat Pasha, de Turkse minister van binnenlandse zaken die de deportaties organiseerde

 

 

Ik citeer zijn uitspraak

 

”door de voortzetting van de deportatie van de weeskinderen naar hun bestemming gedurende extreme koude, verzekeren wij hun eeuwige rust.” 

 

 

Een dergelijke uitspraak zou eveneens kunnen wijzen op een intentie tot genocide

 

c Genocide:

 

Volgens de mensenrechtenencyclopedie van Amnesty International is de definitie van genocide:

 

”Volkenmoord, de misdaad van stelselmatige en opzettelijke uitroeiing van een etnische groep, of van een deel daarvan. Genocide is een bijzondere en massale vorm van buitengerechtelijke executies (zie dat trefwoord voor cijfers van slachtoffers) of democide.”

 

 

Volgens mij is het niet echter te bewijzen, dat hier sprake geweest is van ”opzettelijke uitroeiiing” van een etnische groep, of een deel daarvan

 

Aan de andere kant echter wijst het deporteren, van regeringswege, van slechts leden van een etnische groep, zonder eten en drinken en medische voorzieningen, gecombineerd met de door de toenmalige Turkse minister van Binnenlandse Zaken gedane uitspraak, toch wel op genocide

 

In ieder geval was een en ander waarschijnlijk zeker het geval bij de door mij genoemde buitengerechtelijke executies van de honderden leden van de Armeense elite dd 1915, te Constantinopel

 

C Nederlandse kwestie rond de Turkse PvdA en CDA politici:

 

1 Christen-Unie en ontkenning genocide:

 

Volgens mij is de kwestie, waardoor Turkse en CDA-politici van de kiezerslijst zijn geschrapt vanwege ”ontkenning” van de genocide, aangezwengeld door het standpunt van de Christen-Unie, dat ontkenning van genocide strafbaar gesteld dient te worden

 

Daarmee ben ik het niet eens

Je hebt namelijk twee soorten ”ontkenning’, die vaak door elkaar worden

gehaald en gebruikt.

De eerste is een niet zozeer een ontkenning, maar een bewering,

dat het aantal slachtoffers minder is dan algemeen historisch

wordt beweerd.

Dat vind ik op zich geen probleem.

De tweede en dat is ernstiger [maar ook belachelijker] is het ontkennen,

dat bepaalde gruwelijkheden uberhaupt hebben plaatsgehad.

Dat is problematischer naar mijn mening, maar op zich moet het

mogelijk zijn, dat te beweren.

 

Het is weliswaar een ontkenning van de historische werkelijkheid, maar ik zie niet in, waarom dat strafbaar zou moeten zijn.

Iets anders is, als dergelijke ontkenningen vergezeld gaan van

racistischeof antisemitische uitlatingen, maar  opmerkingen, maar dan gaat het om het racisme en/of antisemitisme, niet om die ontkenning op zich.

 

 

2 Ontkenning genocide door Turkse PvdA en CDA politici en de reactie van de PvdA/CDA:

In tenminste het geval van de door het CDA verwijderde kandidaat Ayhan

Tonca worden de gruwelijkheden niet ontkend, maar wel of er sprake

is van genocide

Hierover merkt hij op

´´„Ik ontken zeker niet dat er destijds veel Armeniërs zijn omgekomen, maar ook Koerden en Turken. Dat is verschrikkelijk. Het antwoord op de vraag of er ook sprake was van genocide, gerichte uitroeiing, is evenwel niet aan politici, maar aan historici. Volgens mij hebben de historici die genocide nog niet bewezen.´´ 

Het lijkt mij een heel legitieme vraag (of er wel sprake is geweest

van genocide), die hij zich mag stellen en ik zie het probleem niet.

Hier worden immers geen gruwelijkheden ontkend, wel of je het wel

genocide kunt noemen.

 

 

3 Partijstandpunt tav Armeense genocide

Natuurlijk is het wel een probleem, wanneer hierover een partijstandpunt is ingenomen en de onenigheid fundamenteel blijft.

Dan kan er een moment zijn, dat, de samenwerking

opnieuw overwogen wordt.

4 Politieke en morele verantwoordelijkheid door de Turkse regering

Als er sprake is van het niet als genocide willen bestempelen

van de Turkse massaslachtingen onder de Armeniers vind ik dat geen punt.

Wel als die massamoorden worden gebagatelliseerd of als ze

worden verdedigd met het mi misdadige argument van

”militaire noodzaak” zoals soms wordt beweerd.

 

Ook ben ik van mening, dat de Turkse regering openlijk haar excuses moet aanbieden aan de Armeense bevolking vanwege de plaatsgevonden regeringsrol in de masssaslachtingen dd 1915-1917

Maar dat geldt ook voor de Nederlandse regering aan de Indonesische bevolking

over de politionele acties.

EPILOOG

Er hebben tussen 1915-1917 onzegbare gruwelen plaatsgevonden tegen de

Armeense bevolking.

Oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in de

vorm van massaslachtingen en deportaties.

Dat hing direct samen met een collectieve straf als reactie op

het Armeense verzet.

Misdadig ja en Turkije moet op zijn minst excuses aanbieden en

desnoods symbolisch ¨( deze misdaden kunnen nooit in geld worden

vergoed, maar een symbolisch bedrag is een begin) , herstelbetalingen doen aan het Armeense volk.

Maar van te voren opgezette uitroeiing van het Armeense volk.

Volgens mij niet.

Maar daarmee worden de aangedane gruwelen niet minder erg en heftig.

Van belang om te blijven stilstaan bij die vreselijke misdaad

het Armeense volk aangedaan.

 

 

Astrid Essed

Zie voor de inhoud de volgende door mij gehanteerde bronnen:

WIKIPEDIA

ARMEENSE GENOCIDE

http://nl.wikipedia.org/wiki/Armeense_genocide

REVISITING THE ARMENIAN GENOCIDE

Dit artikel stelt het genocidale karakter van de massamoorden

op de Armeniers ter discussie

http://www.meforum.org/748/revisiting-the-armenian-genocide

WIKIPEDIA

ARMEENSE GENOCIDE

http://nl.wikipedia.org/wiki/Armeense_genocide

TEKST

ARMEENSE GENOCIDE

De Armeense genocide (Armeens: Հայոց Ցեղասպանութիւն, Turks: Ermeni Soykırımı), door Armeniërs traditioneel aangeduid met Medz Yeghern (Armeens: Մեծ Եղեռն, “Grote Misdaad”)^[1], is de naam voor devolkerenmoord gepleegd op tussen de 1 en 1,5^[2][3] miljoen Armeniërs in het Ottomaanse Rijk ten tijde van het regime van de Jonge Turken. De startdatum is 24 april 1915, de dag dat de Ottomaanse autoriteiten ongeveer 250 Armeense intellectuelen en leiders van de gemeenschap in Constantinopel hebben opgepakt en gearresteerd. De genocide werd tijdens en na de Eerste Wereldoorlog in twee fases uitgevoerd: het grootschalig doden van de weerbare mannelijke bevolking door middel van massamoord en onderwerping van het leger van dienstplichtigen tot dwangarbeid, gevolgd door de deportatie van vrouwen, kinderen, ouderen en zieken die op dodenmarsen moesten tot de Syrische woestijn. De gedeporteerden werden verstoken van voedsel en water en onderworpen aan diefstal, verkrachting en moord.^[4][5][6] Andere inheemse en christelijke etnische groepen, zoals de Assyriërs en de Ottomaanse Grieken werden op dezelfde wijze gericht uitgeroeid door de Ottomaanse regering, en hun behandeling wordt door veel historici beschouwd als onderdeel van hetzelfde genocidale beleid.^[7][8]

De Armeense genocide wordt gezien als een van de eerste moderne genocides,^[9][10][11] omdat geleerden wijzen op de georganiseerde wijze waarop de moorden op de Armeniërs werden uitgevoerd,^[12] en het is de tweede meest bestudeerde geval van genocide na de Holocaust.^[13]

Robert Fisk stelt in zijn boek “De grote beschavingsoorlog” dat de Armeense genocide de eerste Holocaustwas waarbij veel Duitsers betrokken waren. Ze zouden de uitroeiings- en verzwijgingstactieken enige decennia later opnieuw toepassen. Winston Churchill waarschuwde herhaaldelijk tegen deze praktijken: “De geschiedenis zal vruchteloos speuren naar het woord ‘Armenië‘.”^[14] Een deel van de historici, inclusief verschillende Turkse historici, zoals Taner Akçam, Fatma Muge Gocek en Halil Berktay en de vermoordeHrant Dink, zijn het over het algemeen eens dat een genocide plaatsvond. Een ander deel van de historici, waaronder enkele Westerse historici die gespecialiseerd zijn in de geschiedenis van het Ottomaanse Rijk zoals Bernard Lewis, Justin McCarthy en Gilles Veinstein, houden het bij deportatie en massamoord van Armeniërs, waarbij vaak etnische zuivering wordt erkend. Echter vinden zij het niet uitermate afwijken van andere totalitaire oorlogsituaties, en het niet vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Holocaust.^[15] De internationale discussie richt zich vooral op wat de precieze definitie van genocide is en wie in deze bepaalt dat ze hier daadwerkelijk van toepassing is.

Turkije, de staat die het Ottomaanse Rijk opvolgde, ontkent dat het woord genocide een goede term is voor de massamoord op Armeniërs die in 1915 begon onder de Ottomaanse heerschappij.^[16] In Turkije wordt de genocide dan ook vaak de Armeense kwestie genoemd. Tot op heden hebben 23 landen officieel de massamoord erkend als genocide, een standpunt dat wordt gedeeld door de meeste genocide geleerden en historici.^{[17][18][19][20]}

Inhoud

[verbergen]

• 1 Verloop van de gebeurtenissen
  • 1.1 Achtergrond
  • 1.2 De genocide
  • 1.3 Samenvatting van de gebeurtenissen van 1915
  • 1.4 Na afloop van de Eerste Wereldoorlog
• 2 Aantal slachtoffers
  • 2.1 Aandacht voor de volkerenmoord
  • 2.2 Andere tragedies in het Ottomaanse Rijk tijdens de Eerste Wereldoorlog
• 3 Gelijktijdige rapporten en reacties
  • 3.1 Russische leger
• 4 Internationale erkenning en ontkenning
  • 4.1 Erkenning
  • 4.2 Onduidelijk
  • 4.3 Ontkenning
  • 4.4 Toelichting
  • 4.5 Aanslagen door Armeniërs
  • 4.6 Armeense genocide in de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen 2006
• 5 Herdenkingen en kunst
  • 5.1 Herdenkingen
  • 5.2 Monumenten in de Benelux
• 6 Bibliografie
• 7 Zie ook
• 8 Externe links
  • 8.1 Externe links met websites die de genocide erkennen
  • 8.2 Externe links met websites die kritiek leveren op de Armeense genocide

Verloop van de gebeurtenissen

De regio’s met Armeense populatie in het oosten van Anatolië en de Transkaukasië in 1896

Armeense partizaneneenheid staat in gevechtslinie tegen het Turkse leger rond de stadVan in mei 1915

Achtergrond

Sinds 1454 maakte Armenië deel uit van het Ottomaanse Rijk. Dit rijk raakte in de loop van de achttiende en negentiende eeuw langzaam in verval. In de verschillende Russisch-Turkse oorlogen had het rijk steeds meer terrein verloren aan Rusland. Ook in het Middellandse Zeegebied verloor het rijk gebieden en invloed. Sinds hetVerdrag van Küçük Kaynarca van 1774 stonden de Armeens orthodoxe christenen in het Ottomaanse Rijk onder bescherming van Rusland.

Eind negentiende eeuw was het rijk sterk beïnvloed door Westerse ideeën over nationalisme en patriottisme. Deze ideeën ondermijnden de structuur van de millets, de verschillende geloofsgemeenschappen, van het Ottomaanse rijk.^[21] Op de Balkan vochten de verschillende christelijke groeperingen voor hun onafhankelijkheid en na de onafhankelijkheid van Bulgarije (1878) werd het duidelijk dat wellicht ook voor de Armeniërs onafhankelijkheid mogelijk was. De overwegend Armeens-orthodoxe Armeniërs eisten hervormingen, waaronder de invoering van stemrecht en een constitutionele regering, en een einde aan discriminatie van christenen. Sultan Abdul Hamid IIreageerde met harde onderdrukking, wat het nationalisme van de Armeniërs deed toenemen. Uiteindelijk werden bij pogroms, die plaats vonden met oogluikende toelating of misschien zelfs aanmoediging^[22] door de sultan tussen 1894 en 1896 vele tienduizenden Armeniërs gedood.^[23]

Naast buitenlandse bemoeienis woedde er ook voortdurend een binnenlandse machtsstrijd. In 1908 vond de Jong-Turkse revolutie plaats, waarbij de Jong-Turken naar de macht grepen. De Jong-Turken bestonden uit een groep Ottomaanse officieren, die ontevreden was met het beleid van de sultan. In het begin werd deze machtsovername actief ondersteund door de Armeniërs en zij hoopten dat de nieuwe regering veel van hun problemen zou oplossen. Echter, in 1913 pleegde de extremistische vleugel van de Jong-Turken een nieuwe staatsgreep. Eentriumviraat, bestaande uit Talaat Pasja, Enver Pasja en Djemal Pasja vestigde een repressieve dictatuur, gestoeld op een agressief Turks nationalisme. Spoedig bleek dat in het nieuwe Turkije, dat de Jong-Turken voor ogen stond, voor de Armeniërs geen plaats was. De Jong-Turken droomden van een groot aaneengesloten Turks rijk, dat zich uitstrekte van de Balkan tot Centraal-Azië, waarin alle Turkssprekende volkeren verenigd zouden zijn. In deze beweging, pan-Turkisme geheten, was geen plaats voor de Armeniërs en andere niet-Turkse volkeren. De Armeniërs die immers geografisch precies tussen de verschillende Turkse broedervolkeren in leefden, vormden opeens de voornaamste belemmering voor dit pan-Turkisme.

Dit samengaan van buitenlandse inmenging en intense binnenlandse machtsstrijd, aangewakkerd door een extreem-nationalistische ideologie, had voor de Armeniërs uiteindelijk zware gevolgen.

De genocide

Rafael de Nogales Méndez (1879-1936), een Venezolaanse officier die diende in het Ottomaanse leger, schreef een gedetailleerd verslag van de gebeurtenissen in zijn boek Cuatro años bajo la media luna

Tijdens de Eerste Wereldoorlog koos het Ottomaanse Rijk de kant van de Centrale Mogendheden (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Bulgarije) waardoor het in oorlog raakte met de Entente (Rusland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk).

Tijdens de Kaukasusveldtocht viel Enver Pasja met zijn leger Rusland aan. Dit mislukte en bij de Slag bij Sarıkamış leed Envers leger zware verliezen, waarna Enver publiekelijk de Armeniërs hiervan de schuld gaf. Op 25 februari 1915 beval Enver Pasja alle militaire eenheden om soldaten van Armeense afkomst te demobiliseren en in te zetten in de onbewapende ‘Werkbataljons’. Als reden werd angst voor collaboratie van de Armeniërs met de Russen opgegeven. Het kan echter ook een bewuste actie tot inleiding van een genocide zijn geweest, waarbij er nauwelijks sprake zou zijn van gewapend verzet. Dit verzet is er dan ook nauwelijks geweest, een belangrijke uitzondering vormen de gevechten bij de stad Van. Deze gevechten begonnen op 20 april en eindigden op 17 mei met de komst van het Russische leger. Een aanleiding voor de opstand waren moordpartijen op Armeniërs die al in het begin van 1915 hadden plaatsgevonden in de buurt van het front.

Op 24 april 1915 werden in Constantinopel (Istanboel), onder bevel van Talaat Pasja, honderden tot enkele duizenden leden van de Armeense elite opgepakt en zonder enkele vorm van proces gedeporteerd en later vermoord. Deze dag wordt nog altijd herdacht door de Armeniërs als het begin van de volkerenmoord.

Hierna besloot het Ottomaans regime officieel alle Armeniërs te deporteren naar de zuidelijke provincie Syrië, dat toen nog deel uitmaakte van het Ottomaanse Rijk. Talaat Pasja gaf als reden de recentelijke opstanden en massamoorden door Armeniërs op verscheidene plaatsen in het land. Hij doelde hierbij vooral op de opstand in Van. De deportatie had in wezen geen bestemming, maar was in eerste instantie georganiseerd richting de stad Aleppo in het huidige Syrië en van daar uit naar de Deir ez-Zor-woestijn. Er werden waarschijnlijk 25 grote concentratiekampen opgezet onder de leiding van de rechterhand van Talaat Pasja, Sükrü Kaya, waarvan de meeste lagen op de huidige Syrische en Iraakse grenzen en waarvan sommige alleen dienden als doorvoerkampen. Het grootste deel van de kampbewaarders bestond uit Armeniërs.^[24]

Begeleid door Turkse soldaten marcheren Armeniërs naar een dichtbijzijnde gevangenis bij Mezireh. Kharpert, Armenië, Ottomaanse Rijk (april 1915)

Officieel waren bepaalde categorieën Armeniërs vrijgesteld van deportatie: katholieken, protestanten, spoorwegarbeiders en leden van de krijgsmacht. In de praktijk zijn ook Armeniërs uit deze groepen slachtoffer geworden. Armeniërs uit Istanbul en İzmir werden niet gedeporteerd.^[25]

Er was niet gezorgd voor eten of drinken voor de Armeniërs tijdens de tochten van de verschillende delen van het land naar Syrië. Volgens ooggetuigen en historische documenten bezweken Armenen op de marsen naar het hedendaagse Syrië aan dorst, honger of werden doodgeranseld of -geschoten door de begeleidende Turkse gendarmerie. Voorts werden Armeense vrouwen en meisjes onderweg regelmatig verkracht. Andere Armeniërs, volgens de Britse historicus Martin Gilbert de meerderheid van de slachtoffers, werden in of nabij hun woonplaatsen vermoord.^[26] Niet het Turkse leger, maar de door Behaeddin Şakir opgezette “Speciale Organisatie” – een geheime dienst van de Osmaanse regeringspartij – had in die massamoorden een centrale rol. Deze laatste bestond uit onder meer Koerdische stammen en vrijgelaten misdadigers die onder direct gezag van de partij stonden.

De Turkse socioloog Taner Akçam stelt in zijn boek “A Shameful Act” (2004) dat deze milities langs de deportatieroute werden gestationeerd met het enige doel zo veel mogelijk Armeniërs om te brengen. De plaatselijke bevolking, al dan niet gedwongen betrokken in het complot, werd daarnaast aangemoedigd om de woningen van de gedeporteerden te plunderen; daarbij was het helpen onderduiken van Armeniërs verboden, op straffe van dood door ophanging. Plaatselijke gezagdragers en de moslimbevolking steunden allerminst unaniem de omstreden beslissing van het triumviraat.

Samenvatting van de gebeurtenissen van 1915

Armeense vluchtelingen

• januari: Het Ottomaanse leger lijdt bij Sarıkamış een zware nederlaag tegen de Russen
• februari: Brits offensief bij Gallipoli om de toegang tot de Bosporus te verwerven.
• april: Armeense opstand in Van. Het bevel tot deportatie wordt gegeven van Armeniërs uit de oostelijk gelegen provincies. Op 24 april wordt een groot deel van de Armeense elite in Istanboel opgepakt, weggevoerd of vermoord.
• mei: De Britse, Franse en Russische regeringen waarschuwen dat ze de Ottomaanse leiders persoonlijk verantwoordelijk zullen stellen voor de bloedbaden
• zomer 1915: start van deportaties en moordpartijen van Armeniërs in het binnenland en aan de Middellandse Zeekust.
• september: uitvaardiging van een wet voor de onteigening van de bezittingen van de weggevoerden.

Na afloop van de Eerste Wereldoorlog

Zie ook: Malta-tribunalen

Na de wapenstilstand van 1918 en het aftreden van Talaat Pasjas regering stelden de nieuwe Turkse machthebbers een militaire rechtbank in om de daders te bestraffen. De hoofdverdachten Talaat, Enver en Djemal waren echter al naar Duitsland gevlucht. En ze hadden daartoe redenen.
De politieke tegenstanders hadden de macht overgenomen. De processen die deze opponenten voerden in 1919 werden door de bezettende machten bestempeld als “travestie van recht”.^[27] Ze voldeden namelijk niet aan internationale rechtsnormen. Talaat en Djemal werden later door Armeense activisten vermoord; Enver stierf tijdens nieuwe militaire avonturen in Centraal-Azië.

Aantal slachtoffers

Hoewel er geen consensus is over de vraag hoeveel Armeniërs werden vermoord tijdens de Armeense genocide, is er algemene overeenstemming onder westerse geleerden dat er meer dan 500.000 Armeniërs stierven tussen 1914 en 1918. De schattingen variëren tussen de 600.000^[28] tot 1.500.000 (volgens westerse geleerden^[29], Argentinië^[30] en andere staten).

Volgens nieuw ontdekte documenten die ooit toebehoorden aan Talaat Pasha, verdwenen er meer dan 970.000 Ottomaanse Armeniërs uit het officiële bevolkingsregister tussen 1915 en 1916. Volgens de documenten bedroeg het aantal levende Armeniërs in het Ottomaanse Rijk vóór 1915 1.256.000 en daalde het tot 284.157 twee jaar later in 1917.^[31]

De Amerikaanse historicus Bernard Lewis houdt het op ‘vele honderdduizenden tot misschien wel een miljoen’ slachtoffers.^[25] Volgens de Britse historicus Martin Gilbert ligt het aantal slachtoffers rond het miljoen, waarvan 600.000 vermoord in bloedbaden in Anatolië en 400.000 door geweld en hongersterfte tijdens deportaties naar woestijnen in het huidige Syrië en Irak. Nog 200.000 Armeniërs werden verplicht zich te bekeren tot de islam.^[26] De Britse historicus Peter Mansfield schat het aantal slachtoffers op één-en-een-kwart miljoen tot anderhalf miljoen.^[32] De Nederlandse wetenschapper Erik-Jan Zürcher houdt het op 600.000 tot 800.000 slachtoffers.^[33] Ton Zwaan schat het aantal op 800.000 tot 1 miljoen ^[34] De Amerikaanse politicoloog Rudolph J. Rummel heeft berekend dat tussen 1900 en 1924 circa 1,8 miljoen Armeniërs zijn gedood.^[35]

Massamoorden werden onder de Republiek Turkije voortgezet tijdens de Turks-Armeense Oorlog fase van de Turkse Onafhankelijkheidsoorlog.^[36][37] 60.000 tot 98.000 Armeense burgers werden naar schatting zijn gedood door het Turkse leger.^[38]

Aandacht voor de volkerenmoord

De wereld had maar weinig aandacht voor de genocide. Dit kwam hoogstwaarschijnlijk doordat er door de strenge oorlogscensuur weinig berichtgeving uit hetOttomaanse Rijk naar buiten kwam en omdat de verschrikkingen van de loopgraven aan het westelijke front in de kranten de overhand hadden. Uitzonderingen op de geringe aandacht die toentertijd aan de genocide werd besteed waren de beschrijvingen van de Amerikaanse krant New York Times en de toenmalige Amerikaanse ambassadeur in Istanboel, Henry Morgenthau Sr. Talaat Pasha reageerde op de protesten van de Amerikaanse ambassadeur met de woorden: Je bent een Jood, deze mensen zijn christenen… Waarom kan je ons niet laten doen met deze christenen wat wij wensen?.^[39]

Veel later zou Adolf Hitler verklaren: Het doel van de oorlog is niet de linies te herdefiniëren, maar de vijand fysiek te vernietigen. Door deze methode zullen wij de vitale levensruimte verkrijgen die wij nodig hebben. Wie spreekt vandaag nog over het bloedbad onder de Armenen?^[40] Deze woorden worden in twijfel getrokken door de Joodse historicus Tom Segev. Volgens Segev heeft de Amerikaanse journalist Louis Lochner een fout gemaakt. Hitler hield op de desbetreffende dag twee toespraken en in geen van de originele toespraken komt dit citaat voor. Dit vaak aangehaalde citaat klopt volgens hem daarom niet.^[41]

Andere tragedies in het Ottomaanse Rijk tijdens de Eerste Wereldoorlog

Veel minder bekend dan de Armeense genocide is dat in dezelfde tijd nog andere tragedies plaatsvonden in hetzelfde gebied:

• Er vonden massamoorden plaats onder andere christelijke bevolkingsgroepen, namelijk de Assyriërs (dit wordt wel aangeduid als de Assyrische genocide)^[42] en onder de Pontische Grieken (dit wordt ook wel aangeduid als de Griekse genocide), waarvan er vermoedelijk 300.000 stierven in de Ottomaanse provincies aan de Zwarte Zee.^[43]
• In wat nu Syrië is, stierven een derde tot een half miljoen Arabieren aan de hongersnood.^[44]
• De Osmaanse autoriteiten probeerden ook andere bevolkingsgroepen te deporteren (waaronder sommige Koerdische stammen).

Gelijktijdige rapporten en reacties

Honderden ooggetuigen, waaronder de neutrale Verenigde Staten en de eigen bondgenoten van het Ottomaanse Rijk, Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, registreerden en documenteerden veel van de staatgesteunde moordpartijen. Veel buitenlandse ambtenaren boden aan in te grijpen namens de Armeniërs, inclusief Paus Benedictus XV die weg werd gestuurd door de Ottomaanse regering met de bewering dat ze represailles uitvoerde tegen een pro-Russische opstand.^[45]

Een telegram gestuurd door ambassadeur Henry Morgenthau naar het Amerikaanse State Department op 16 juli 1915 dat de bloedbaden beschrijft als een “campagne om een ras uit te roeien”.

Veel Amerikanen spraken zich uit tegen de genocide, waaronder de voormalige president Theodore Roosevelt, rabbijn Stephen Wise, Alice Stone Blackwell, en William Jennings Bryan, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken tot en met juni 1915. In de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk werden de kinderen regelmatig herinnerd hun bord goed leeg te eten tijdens het eten en aan de de hongerende Armeniërs te denken.^[46]

Zweden, als een neutrale staat tijdens de hele Eerste Wereldoorlog, had permanente vertegenwoordigers in het Ottomaanse Rijk en was daarmee in staat om continu verslag uit te brengen over de gebeurtenissen in het land. De Zweedse ambassade in Constantinopel, vertegenwoordigd door ambassadeur Per Gustaf August Cosswa Anckarsvärd, samen met envoy M. Ahlgren, en de Zweedse militair attaché, Kapitein Einar af Wirsén, volgde op de voet de ontwikkeling in het hele rijk en rapporteerde onder andere over de massamoorden op Armenen. Op 7 juli 1915 stuurde Anckarsvärd een twee pagina’s tellend rapport naar Stockholm, die begon met de volgende informatie:

“De vervolging van de Armeniërs bereikt huiveringwekkende proporties en alles wijst op het feit dat de Jonge Turken de kans willen grijpen, omdat ze als gevolg van verschillende redenen geen effectieve druk van buitenaf hoeven te vrezen, om voor eens en altijd een einde te maken van de Armeense kwestie. De middelen hiervoor zijn vrij eenvoudig en bestaan uit de uitroeiing van de Armeense natie.[47]“

Russische leger

De reactie van het Russische Rijk op de bombardementen van haar Zwarte Zee marine-poorten was vooral een landcampagne door de Kaukasus. De Russen meldden dat ze de lichamen van ongewapende Armeense burgers zagen.^[48]

Internationale erkenning en ontkenning

Krantenkop van The New York Times op 15 december 1915

De afgelopen decennia heeft er talrijk onafhankelijk wetenschappelijk historisch onderzoek plaatsgevonden naar de gebeurtenissen in het Ottomaanse Rijk. Desondanks is de discussie nog steeds gaande.

De discussie richt zich vooral op het feit of de verschillende ministers en overheidsdienaren vooraf van plan waren om genocide te plegen. Door verschillende oorzaken is de precieze gang van zaken volgens sommige wetenschappers niet goed te reconstrueren. Daarnaast zijn ook vervalste documenten geproduceerd, zoals de Armeense Andonian papers.

Invloedrijke Nederlandse wetenschappers zijn momenteel onder meer Ton Zwaan, Erik-Jan Zürcher en Uğur Ümit Üngör.

Erkenning

██ Landen die de gebeurtenis op staatsniveau als genocide hebben erkend.

██ Landen waar bepaalde politieke partijen, provincies en/of gemeentes de gebeurtenis als genocide hebben erkend.

Zoals eerder is aangegeven, worden de massale moordpartijen van begin 20e eeuw door de meeste westerse historici als genocideerkend. Ton Zwaan noemt de volkerenmoord op de Armeniërs de “vergeten genocide”.^[34] Daarnaast is er een grote internationale lobby die streeft voor erkenning, voornamelijk opgezet door de Armeense diaspora. Verschillende media beschouwen de Armeense genocide ‘officieel’ als feit, o.a. The New York Times.^[49]

Verschillende landen en internationale organisaties erkennen de genocide, onder meer zijn ditArgentinië, Armenië, België, Canada, Chili, Cyprus, Europese Unie, Frankrijk, Griekenland,Italië, Libanon, Litouwen, Nederland, Polen, Raad van Europa, Rusland, Uruguay, Vaticaanstad,Venezuela, Zweden en Zwitserland.

De Tweede Kamer van Nederland nam op 21 december 2004 met algemene stemmen een motie van de ChristenUnie aan waarin het de genocide erkent en de regering verzoekt de kwestie “aan de orde te stellen” bij de Turkse regering.^[50] In België werd de Armeense genocide al in 1998 erkend door het Belgische parlement.^[51]

De Armeense genocide is in de Verenigde Staten officieel niet erkend. Hoewel president Ronald Reagan in 1981 expliciet refereerde aan de Armeense genocide,^[52] en hoewel 44 van de 50 staten van Amerika de genocide onlangs apart hebben erkend, is dat op federaal niveau in de Verenigde Staten nog niet gebeurd. De presidenten van de VS houden jaarlijks op 24 april een toespraak waarmee zij de Armeniërs condoleren, maar, althans tot nu toe, het gebruik van de term ‘genocide’ vermijden. Op 10 oktober 2007 nam de commissie buitenlandse betrekkingen van het Huis van Afgevaardigden een resolutie (H.Res.106) aan waarmee in het Huis van de Afgevaardigden de genocide erkend zou worden. Maar de resolutie kwam niet aan de orde in het Huis van de Afgevaardigden onder druk van het Witte Huis dat de nadelige gevolgen hiervan op de relatie met bondgenoot Turkije vreesde.^[53]

Op 19 januari 2008 beloofde Barack Obama, toen nog senator, dat hij als president van de VS de Armeense genocide zou erkennen. Hij zei dat hij ervan overtuigd was dat “de Armeense genocide geen beschuldiging is, geen persoonlijke overtuiging of standpunt, maar een breeduit gedocumenteerd gegeven, gestaafd door een grote hoop historische bewijzen. De feiten zijn onweerlegbaar. Een officieel beleid dat diplomaten aanspoort tot verdraaien van historische feiten is onhoudbaar.”^[54]

Op 4 maart 2010 werd door het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden voor de tweede keer een resolutie aangenomen die de Armeense genocide erkent.^[55] De Turkse regering heeft hierop gereageerd door haar ambassadeur terug uit Washington D.C. te trekken voor overleg. Voordat er sprake zou zijn van de erkenning van de Armeense genocide door de VS, moest deze resolutie goedgekeurd worden door het Huis van de Afgevaardigden en vervolgens door de Senaat. Maar ook deze keer werd de resolutie tegengehouden door het Witte Huis^[56] met het oog op geopolitieke belangen.^[57]

Op 7 maart 2000 ondertekenden 126 academici en voorzitters van verschillende Holocauststudiecentra een politieke verklaring in Philadelphia, waarin zij vastlegden dat de genocide heeft plaatsgevonden. Hun aanbeveling aan Turkije is om in het reine te komen met dit feit en hun aanbeveling aan de rest van de wereld is om deze genocide te erkennen. Ondertekenaars zijn onder andere professoren Yeshuda Bauer, Ward Churchill, Jack Needle en Nobelprijswinnaar Elie Wiesel.^[58][59]

De Turkse socioloog Taner Akçam heeft in een reeks boeken bewijzen van de genocide openbaar gemaakt. Hij citeert zelfs Atatürk die de genocide al in 1920 een schande noemt.^[60][61]

Midden april 2015 ontstond een diplomatieke rel tussen Turkije en het Vaticaan nadat paus Franciscus naar de Armeense moordpartijen tussen 1915 en 1917 verwees, hij sprak van “de eerste genocide van de twintigste eeuw”.^[62][63][64]

Onduidelijk

De neutraliteit van dit gedeelte wordt betwist. Zie de bijbehorende overlegpagina voor meer informatie.

Enkele wetenschappers, zoals de Nederlandse wetenschapper Erik-Jan Zürcher en de Amerikaanse politicoloog Guenter Lewy,^[65] stellen dat te weinig bewijs is gevonden om definitief te kunnen concluderen dat genocide heeft plaatsgevonden. Zürcher is van mening dat de leden van het Comité voor Eenheid en Vooruitgang de uitroeiing van de Armeniërs op Turks gebied nastreefde, maar weet niet zeker of dit ook tot officiële politiek van de staat werd verheven. Zijn twijfel komt deels door de weigering van de Turkse overheid om diverse archieven open te stellen voor onderzoekers en deels doordat archieven verdwenen of vernietigd zijn.^[66] Turks vluchteling in Duitsland Taner Akçam heeft zich gewend tot de wel openbare archieven van de militaire rechtbank die van 1919 tot 1922 de oorlogsprocessen gevoerd heeft. Moeilijkheid is dat de verslagen van deze processen in het Osmaans gesteld zijn. Uit deze verslagen komen indirecte bewijzen van de genocide, namelijk uitspraken van militairen.

De vergelijken met de Holocaust is volgens Bernard Lewis onjuist^[67], want waar de intentie van het Nazi-regime uitgesproken en duidelijk zou zijn, zou die uitgesproken intentie er bij de Ottomaanse overheid volgens hem niet zijn.

Ontkenning

Politieke cartoon waarin Sultan Hamid wordt afgeschilderd als de slachter van Ottomaanse Armeniërs

De Turkse regering staat op het standpunt dat er geen sprake was van genocide, maar dat de doden het slachtoffer zijn geworden van burgeroorlog, hongersnoden en andere ontberingen. Zij spreekt dan ook liever van de Armeense Kwestie. Volgens de Turkse regering zouden er 300.000 tot 500.000 slachtoffers zijn waaronder ook Turken. Turkije oefent – of oefende tot voor kort – ook druk uit op andere landen om het bestaan van de genocide te ontkennen, of in elk geval niet officieel te bevestigen.

In Griekenland, Zwitserland en Slowakije is het verboden de Armeense genocide te ontkennen.^[68]

Er zijn academici, zoals de Amerikanen Bernard Lewis^[25] en Justin McCarthy,^[69] die van mening zijn dat de gebeurtenissen geen genocide zijn. Zij spreken liever van deportaties en massamoorden. Hun belangrijkste argument is dat er weinig bewijzen zijn gevonden voor opdrachten van de regering tot genocide. Wel zijn diverse legerofficieren voor de militaire rechtbank gebracht en veroordeeld voor hun foutief gedrag tijdens de deportaties.

Vaak worden door degenen die de genocide ontkennen de zogenaamde ‘Andonian Papers’ aangehaald, een bekende vervalsing ten gunste van het Armeense standpunt.

Er werden wel pogingen gedaan tot verzoening. Op aansporen van de Verenigde Staten werd een verzoeningscommissie opgericht in 2001 met Turkse en Armeense leden.

In 2005 hield de Turkse premier Recep Tayyip Erdoğan een gezamenlijke persconferentie met oppositieleider Deniz Baykalwaarin zij Armeense geschiedkundigen uitnodigden collega’s uit Turkije te ontmoeten om uit te vinden wat er gebeurde. Ook riepen ze Armenië op de archieven te openen. De Armeense minister van buitenlandse zaken reageerde dat bekend is wat gebeurde en dat de Armeense archieven altijd open zijn geweest.

In het weekend van 24-25 september 2005 vond er aan de Bilgi Universiteit in Istanbul een eerste conferentie plaats over de Armeense genocide waarop wetenschappers uit beide kampen spraken, zowel die de genocide erkennen als diegene die het tegenspreken, nadat een rechtbank deze eerder verboden had.

In België ontstond in 2004 ophef nadat verschillende Turkse politici in Brussel deelnamen aan een optocht onder de titel “Verwerp de beweringen over de Armeense genocide.” Onder hen bevond zich ook Emir Kir, lid van de Parti Socialiste en latere staatssecretaris in de Brusselse regering. Kir bevestigt achteraf dat er deportaties zijn geweest, maar van een genocide wil hij niet spreken. Hij vindt dat een internationaal comité van experts moet uitmaken of er daadwerkelijk een genocide heeft plaatsgevonden.^[70] Later zal de Brusselse afdeling van de Parti Socialiste hetzelfde standpunt innemen. De PS gaat daarmee in tegen de erkenning van de Armeense Genocide door het Belgisch parlement in 1998. Emir Kir herhaalt zijn standpunt na zijn verkiezing als burgemeester van de Brusselse gemeente Sint-Joost-ten-Node in oktober 2012.^[71]

De PvdA in de Tweede Kamer nam in 2006 het standpunt in dat er geen formeel bewijs is voor de juridische term genocide. In de campagne van de Tweede Kamerverkiezingen van dat jaar kreeg vooral kamerlid Nebahat Albayrak het verwijt dat zij zich als Turkse niet krachtig genoeg uitsprak over de Armeense genocide. Zij ontkende niet dat tussen 1915 en 1917 vele Armeense slachtoffers zijn gevallen en stelde dat het terecht is als gesproken wordt over genocide, maar of het aan de volkenrechtelijke definitie voldoet, wilde zij overlaten aan juristen en historici. Om het als genocide aan te merken, moet bewezen worden dat een volkerenmoord doelbewust is opgezet en uitgevoerd om een bevolkingsgroep uit te moorden. “Dat bewijs is formeel nooit geleverd in de Armeense kwestie”, meent Albayrak. De PvdA-fractie sloot zich aan bij dat standpunt. In dagblad Trouw werd het PvdA-standpunt door Nebahat Albayrak en Frans Timmermans in een opiniestuk uitgelegd.^{[72][73][74][75][76]}

Premier Erdoğan zei in 2008 bij de 44e München Conferentie over Veiligheidsbeleid, in bijzijn van de Armeense minister van Buitenlandse Zaken Vardan Oskanyan, het volgende:

“U heeft het over de Armeense afslachtingen. Waarop baseert u deze uitspraken? Welke bewijzen heeft voor deze conclusies? Ik heb in 2005 een brief gestuurd naar de Armeense regering. Wij hebben onze archieven geopend en er zijn vandaag de dag meer dan een miljoen documenten geclassificeerd. Als er bewijzen zijn in de Armeense archieven, moeten die ook geopend worden. Wij zeggen: kom we stellen een commissie op met archeologen, historici, politicologen, juridische personen met de opdracht deze zaak te onderzoeken. Als er documenten en bewijzen zijn in andere landen, moeten die ook onderzocht worden door de commissie. Pas daarna moeten wij politici een besluit nemen. Wij zijn gewillig om over elk onderdeel en elk document te discussiëren en nodigen Armenië uit om ook bereidwillig te zijn. Het is onmogelijk ons te dwingen om beschuldigingen van genocide te accepteren als resultaat van lobbypogingen achter de schermen in parlementen van verschillende landen. Ze mogen proberen zo vaak ze het maar willen. Laat ze maar hun documenten aan ons zien. Ik ben open en duidelijk hierover. Wij zijn bereid de verantwoordelijkheid te nemen voor onze geschiedenis.”^[77][78][79]

Toelichting

De geheimhouding en de parallelle bevelstructuur van het voormelde triumviraat bemoeilijken het aantonen van de opzet om de Armeniërs systematisch en gepland uit te roeien, waardoor men in juridische zin niet van een volkerenmoord of genocide kan spreken. Voor de belangrijkste besluiten moet men voortgaan op slechts indirecte bewijzen. Door het raadplegen van Turkse archieven vond Taner Akçam wel aanwijzingen dat de volksverplaatsingen en vernietiging van een hele bevolkingsgroep als zodanig de uiteindelijke doelstelling was van het nieuwe regime na 1913 en plaatsvond in het eerste halfjaar van 1915. Het bestaande bronnenmateriaal bewijst dat de machthebbers veel te weinig hebben gedaan om de veiligheid van de gedeporteerden te waarborgen.

Een telegram verstuurd op 29 augustus 1915 van Talaat Pasja naar de gemeente Ankara geldt als belangrijk bewijs. De telegram zegt onder andere het volgende:“De verplaatsing van Armeniërs, van welke verlangd wordt dat het op een ordelijke en voorzichtige manier uitgevoerd wordt, moet nooit en te nimmer worden overgelaten aan individueën die fanatieke gevoelens van vijandschap hebben. En de Armenen, of ze worden gedwongen te verhuizen of niet, moeten beschermd worden tegen elke vorm van aanvallen.”^[80]

Aanslagen door Armeniërs

Twee Armeense organisaties, de ASALA en de JCAG, hebben in de jaren 1970 en jaren 1980 wereldwijd aanslagen gepleegd op Turken en Turkse instanties, met als doel erkenning van de genocide. In Nederland werd daarbij in 1979 de diplomatenzoon Ahmet Benler in Den Haag doodgeschoten. In Rotterdam werdKemalettin Demirer neergeschoten. In Amsterdam was zware schade door een bomexplosie voor het kantoor van Turkish Airlines. Er zouden ruim 200 aanslagenzijn gepleegd in steden waaronder Londen, Parijs, Istanboel, Madrid en New York.^[81]

Armeense genocide in de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen 2006

Zie Tweede Kamerverkiezingen 2006#Kwestie rond Armeense genocide voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Herdenkingen en kunst

Herdenkingen

Elk jaar op 24 april wordt het begin van de volkerenmoord door de Armeniërs zelf herdacht. In de Armeense hoofdstad Jerevan is een speciaal monument hiervoor opgericht. Ook in andere landen waar Armeniërs wonen worden herdenkingen georganiseerd. Ook in Turkije worden sinds enkele jaren in verschillende steden herdenkingen gehouden.

Monumenten in de Benelux

Op het Henri Michauxplein in de Brusselse gemeente Elsene staat sinds 1997 een monument ter nagedachtenis van deze volkerenmoord.

In Nederland is in Assen een Armeens monument op Begraafplaats de Boskamp. De oprichting van deze chatsjkar heeft destijds tot felle rellen geleid. Turken uit binnen- en buitenland kwamen in opstand. Van tijd tot tijd verzoeken zij het monument te verwijderen, meestentijds met als argument dat het de Turkse ziel verwondt.

Bibliografie

• Taner Akçam, A Shameful Act, The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsability, New York, Metropolitan Books, 2006. 484 p.
• Taner Akçam, De Armeense Genocide, een reconstructie, vertaling van A Shameful Act Nieuw Amsterdam Uitgevers 2007, 528 pag., ISBN 978-90-468-0225-0
• Michiel Leezenberg, Schuldig. Waaraan? De Turkse worsteling met de massamoord op de Armeniërs, in NRC Handelsblad, Cultureel Supplement, 23 februari 2007.
• Norman M. Namark, Fires of Hatred: Ethnic cleansing in twentieth-century Europe, Harvard University Press, 2001, Cambridge MA en London UK, 248 blz. Hoofdstuk I: The Armenians and Greeks of Anatolia p. 17-56.
• Cem Özgönül, Der Mythos eines Völkermordes– eine kritische Betrachtung der Lepsiusdokumente sowie der deutschen Rolle in Geschichte und Gegenwart der armenischen Frage. Önel-Verlag, Köln 2006, ISBN 3-933348-93-5.
• Guenter Lewy, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide, Salt Lake City: University of Utah Press, 2005. ISBN 0-87480-849-9
• Justin McCarthy, Death and Exile, The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, Princeton, N.J., Darwin Press, 1995. ISBN 0-87850-094-4
• Jelle Verheij, “Tussen oost en west. Een verkenning van de Armeense genocide (1915)”, in: Nieuw tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel 12/3 (1999) pp. 101–127
• Uğur Ümit Üngör (2007), Vervolging, onteigening en vernietiging: De deportatie van Ottomaanse Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog (Soesterberg: Aspekt, 2007)
• Anthonie Holslag, In het gesteente van Ararat: Een onderzoek naar de ralatie tussen collectief geweld en identiteitsvorming in de Armeense gemeenschap, Uitgeverij Aspekt 2010, ISBN 978-90-5911-794-5
• Edgar Hilsenrath, Das Märchen vom letzten Gedanken, München, 1989, (vertaling: Het sprookje van de laatste gedachte. Het verhaal van de Armeense genocide als sprookjesverhaal. Het waar gebeurde is soms zo rauw dat slechts het sprookje of de slapstick haar recht kan doen.)